ARCYDZIEŁA stworzone przez REŻYSERÓW PRZED TRZYDZIESTKĄ

Kino to sztuka, której opanowanie niejednokrotnie zajmuje całe lata. Nie chodzi tylko o długość nauki i studiów, które prowadzą do realizacji pełnometrażowego obrazu, ale także o stosunkowo długi okres rozwijania własnej artystycznej tożsamości reżyserów filmowych. Rzadko zdarza się, by spod ręki debiutanta wyszło dzieło wybitne. Wielcy mistrzowie najczęściej tworzą swoje arcydzieła już dobrze po trzydziestce, a filmowcy poniżej granicy 30 lat wydają się nierzadko zupełnie nieopierzonymi żółtodziobami, których czeka jeszcze długa (i niedająca gwarancji sukcesu) droga do wielkości.

A jednak czasem zdarza się i tak, że jeszcze przed trzydziestymi urodzinami reżyser tworzy dzieło wielkie – a nawet największe w całej swojej karierze. Poniżej kilka przykładów młodych filmowców, którzy nie czekali do magicznego wieku lat 30, by stworzyć arcydzieła.

Stanley Kubrick, 28 lat – Zabójstwo

Stanley Kubrick na koncie ma wiele dzieł wybitnych, zrealizowanych w szerokim spektrum gatunkowym, przefiltrowanym przez wizjonerską wrażliwość reżysera. Jednym z wyróżników jego twórczości, stanowiących o jej wyjątkowości w historii kina i dobitnie dowodzących filmowego geniuszu Kubricka, jest umiejętność świeżego, innowacyjnego podejścia do niekiedy skrajnie odmiennych gatunków.

Pierwszym dojrzałym dziełem reżysera i jednocześnie pierwszym filmem, który uznać można za arcydzieło w jego filmografii, było zrealizowane w konwencji kryminału noir Zabójstwo z 1956 roku. Film Kubricka zachwyca przede wszystkim dojrzałością grającego z punktami widzenia scenariusza, umiejętnym budowaniem napięcia i fatalistycznej atmosfery oraz wizualno-inscenizacyjną pomysłowością. Zabójstwo to pod wieloma względami narodziny gwiazdy Stanleya Kubricka, który kreując jeden z najbardziej ikonicznych filmów noir, stworzył swoisty manifest autorskiej, efektownej i klimatycznej estetyki filmowej, która pozwoliła mu tchnąć w usankcjonowany już gatunek pewną świeżość, a samemu sobie zapewnić odskocznię do szybkiego rozwoju kariery. A to wszystko w wieku zaledwie niespełna 28 lat.

Siergiej Eisenstein, 27, 29 lat – Pancernik Potiomkin, Październik

Najbardziej rozpoznawalny twórca radzieckiej awangardy lat 20. do tego zestawienia trafia niejako podwójnie. Słynny propagator rewolucji październikowej, pionier zarówno propagandy kinowej, jak i montażowej inwencji stworzył bowiem przed trzydziestym rokiem życia aż dwa arcydzieła – przy czym, co ciekawe, jedno z nich zapewniło mu spektakularny sukces, drugie natomiast spowodowało pośrednio załamanie kariery w trudnych realiach stalinowskiego ZSRR.

Pierwszym z filmów, o których mowa, jest, rzecz jasna, słynny Pancernik Potiomkin, absolutne arcydzieło pod względem technicznej maestrii, mogące służyć za wzorcowy przykład filmowego wehikułu dla ideologicznego przesłania. W chwili kręcenia Pancernika… Eisenstein miał 27 lat. Dwa lata później, czyli rok przed osiągnięciem granicznej tutaj bariery lat 30, stworzył trzeci i ostatni z umownego cyklu opiewającego chronologicznie rewolucyjny zryw Rosjan. Po opisującym początki ruchu robotniczego Strajku i upamiętniającym rewolucję roku 1905 Pancerniku Potiomkinie w Październiku twórca stworzył filmowy portret obchodzącej dziesięciolecie krwawej rewolucji październikowej.

Ten sugestywny, kreatywny film był kolejnym krokiem Eisensteina w stronę filmowej poezji, doprowadzającym do ekstremum sztandarową dla niego technikę montażu skojarzeniowego. Choć było to zbyt wiele dla wkraczającej stopniowo w okres socrealizmu wrażliwości ówczesnych komunistów, Październik pozostaje niezwykłym dziełem filmowym, zasługującym na miano arcydzieła i to nie pierwszego w niespełna trzydziestoletnim wówczas życiu Eisensteina.

Thomas Vinterberg, 29 lat – Festen

Stworzony w 1995 roku manifest kinowej czystości, Dogma 95, trzy lata później, w roku 1998, doczekał się dwóch pierwszych certyfikowanych realizacji, nakręconych przez dwóch najbardziej dziś znanych sygnatariuszy – Larsa von Triera i Thomasa Vinterberga. Dla dwudziestodziewięcioletniego wówczas Duńczyka był to zaledwie drugi film pełnometrażowy w karierze – miał się on jednak okazać arcydziełem, absolutnie najlepszym dokonaniem w karierze Vinterberga (przynajmniej do czasu premiery Polowania czternaście lat później). Prosta, ale niesamowicie angażująca historia demaskowania rodzinnych sekretów i traum w czasie uroczystego jubileuszu nestora rodu zachwyca nie tylko inteligentnym, empatycznym skonstruowaniem samej opowieści, ale także kreatywnością, z jaką Vinterberg podszedł do minimalistycznej konwencji.

Surowe, niestabilne obrazy odbijają rozchwianych psychicznie bohaterów, ostry montaż podkreśla raptowne zwroty akcji, a wykorzystanie jedynie naturalnego oświetlenia w niektórych momentach daje efekt niemalże misteryjnego rytuału. Festen to dzieło kompletne i będąc oficjalnie pierwszym filmem nakręconym według wytycznych Dogmy, jest też prawdopodobnie najlepszym dziełem zrodzonym przez ten ruch. Tym większe brawa należą się początkującemu wówczas Vinterbergowi, który wrzucony w tak radykalne ramy, nie tylko nie poległ, ale także stworzył coś wybitnego.

Jean-Luc Godard, 29 lat – Do utraty tchu

Skoro mowa o współtwórcach radykalnych nurtów w kinie, wypada wspomnieć o jednym z najbardziej zjawiskowych manifestów nowofalowych w historii kina. Debiut kinowy Jeana-Luca Godarda to dzieło formatywne dla wpływowej francuskiej Nowej Fali i równocześnie jedno z najwybitniejszych osiągnięć legendarnego francuskiego reżysera. W swoich czasach porażające radykalną dekonstrukcją filmowej formy Do utraty tchu pozostaje do dziś jednym z najbardziej inspirujących filmów okresu nowofalowego, pod pewnymi względami dziełem rewolucjonizującym podejście zarówno do filmowej narracji, jak i do reprezentowania rzeczywistości.

Kręcąc obraz, który miał stać się wyznacznikiem buntowniczej estetyki nowofalowców znad Sekwany, Godard miał zaledwie 28 lat (29 w momencie premiery na Berlinale). Rozgorączkowany intelektualizm Do utraty tchu (który miał stać się wyznacznikiem stylu Godarda) odbijał więc zarówno indywidualną wrażliwość twórcy, jak i ducha młodzieńczego środowiska tamtych lat, które miało doprowadzić do kulturowych przemian kolejnej dekady. Jakkolwiek można powiedzieć, że każdy ruch awangardowy w sztuce tworzony jest przez młode pokolenie, to faktem jest, że francuska Nowa Fala narodziła się za sprawą arcydzieł młodych filmowców. Przecież oprócz debiutu Godarda…

François Truffaut, 27 lat – 400 batów

…najważniejszym dziełem-manifestem tego nurtu jest 400 batów François Truffauta (który zresztą miał pierwotnie kręcić Do utraty tchu). Młodszy o dwa lata od Godarda Truffaut zadebiutował rok wcześniej od niego niezwykle szczerym i subtelnym półautobiograficznym dziełem o dorastaniu w powojennej Francji. Reżyser w innym, bardziej spokojnym formalnie tonie niż kolega z „Cahiers du cinema” definiuje w swoim filmie obserwacyjny realizm nowofalowców, stawiając nie na powierzchowną atrakcyjność filmu, ale prawdziwość przedstawianego świata. Jedno z największych osiągnięć Truffauta, otwierające pięciofilmowy cykl o Antoinie Doinelu i tworzące gwiazdę Jeana-Pierre’a Léauda 400 batów to film niezwykle dojrzały, zwłaszcza jeżeli weźmiemy pod uwagę, że stworzył go dwudziestosiedmiolatek.

Chantal Akerman, 25 lat – Jeanne Dielman, Bulwar Handlowy, 1080 Bruksela

Belgijska reżyserka to jedna z najważniejszych postaci filmowego minimalizmu oraz jeden z wiodących głosów krytycznego kina feministycznego. Awangardowa i wysublimowana intelektualnie w swojej twórczości, Akerman stworzyła kilkadziesiąt filmów, wśród których znaleźć można wiele intrygujących i ważnych dzieł. Za największe arcydzieło stworzone przez reżyserkę uchodzi jednak Jeanne Dielman, Bulwar Handlowy, 1080 Bruksela, w którym Akerman dokonuje radykalnej wiwisekcji psychiki głównej bohaterki, mieszczańskiej matki w średnim wieku.

Ponad trzygodzinny film w ramach precyzyjnej konstrukcji oraz intensywnej monotonii odkrywa złożoność przedstawianej sytuacji, za pomocą ascetycznej formy tworząc obraz wielowymiarowy i szokujący w swoim przekazie. Akerman wykorzystuje ekspozycyjny minimalizm do nadania portretowi Jeanne Dielman transgresyjnej energii, stwarzając w ten sposób wizualny kanał dla ponadwerbalnego wybrzmienia wątków krytyki społecznej. Tak misternie złożone i przemyślane dzieło Belgijka stworzyła, mając zaledwie 25 lat, co daje pogląd na skalę jej talentu artystycznego oraz intelektualnej przenikliwości.

Orson Welles, 26 lat – Obywatel Kane

Jeden z najbardziej spektakularnych debiutów w historii kina i prawdopodobnie najbardziej znany przypadek absolutnego arcydzieła nakręconego przez reżysera przed trzydziestym rokiem życia. Nie tylko zresztą nakręconego – w Obywatelu Kanie Orson Welles stoi za kamerą, ale poza tym wciela się w tytułową rolę.

Robi to wrażenie, zwłaszcza że fabuła filmu rozpięta jest na kilka dekad kariery tytułowego bohatera. O geniuszu Obywatela Kane’a napisano już wiele – to dzieło zachwycające formalnie, innowacyjne i estetycznie wysmakowane, narracyjnie złożone, a także skrywające potężny przekaz polityczno-społeczny dotyczący społeczeństwa amerykańskiego. Tytuł filmu funkcjonuje w języku potocznym jako synonim dzieła kompletnego i ikonicznego, w tym wypadku zresztą przyćmiewającego późniejsze – często nie mniej ciekawe – dokonania samego Wellesa. Jeśli weźmiemy pod uwagę poziom oraz znaczenie Obywatela Kane’a dla światowego kina, aż trudno uwierzyć, że stworzył go człowiek w momencie premiery mający 26 lat.