Żywoty ZWYKŁYCH ODMIEŃCÓW. O bohaterach BRACI COEN

Z jałowości w chaos

Serię dramatycznych zdarzeń, stanowiących zasadniczą fabułę, uruchamia bezpośrednio poczucie pozostawania w wynikającym z niedopasowania dystansie do świata lub nagłe zetknięcie z problematyczną rzeczywistością jednostki znajdującej się częściowo poza nią. Modelowym kołem zamachowym intrygi i dramaturgii u Coenów jest (niekoniecznie dobrze zaplanowana i zrealizowana) próba przezwyciężenia własnej, niefortunnej sytuacji życiowej podejmowana przez odmieńców. Ten schemat w formie czystej widzimy przede wszystkim w Arizona Junior, Fargo, Człowieku, którego nie było oraz Tajne przez poufne – we wszystkich filmach punktem wyjścia jest działanie bohaterów mające na celu wywołanie nagłej, pozytywnej zmiany w ich życiu, które prowadzi do niefortunnych splotów zdarzeń i ogólnej dezintegracji początkowej stagnacji. W tych okolicznościach (w różnych filmach objawiających się w różnych konfiguracjach przyczynowo-skutkowych) wyeksponowane zostają w pełnej okazałości neurotyczne cechy bohaterów, radzących sobie z kryzysem w sposób najczęściej nieskuteczny. Można więc uznać, że bohaterowie coenowscy sami sprowadzają na siebie nieszczęście, próbując radykalnie zniwelować swoje odklejenie od pożądanej normalności, od której są separowani w ramach społecznej struktury ze względów osobistych czy klasowych.

Ciekawa wydaje się w tym kontekście trajektoria Poważnego człowieka, który – podobnie jak wcześniej Koleś Lebowski, niejako wbrew sobie wplątany w dynamiczną intrygę – zamiast początkowo ściągać na siebie kataklizm, w bierny sposób styka się z gwałtownym spiętrzeniem przeciwności. Larry Gopnik podejmuje wyraziste działanie dopiero w ostatniej sekwencji filmu, gdy wydaje się, że zaciskająca mu się na szyi pętla losu się rozwiązała. W następstwie finałowej decyzji Larry metaforycznie ściąga na siebie i całą społeczność kataklizm. W ten sposób ostatecznie realizuje schemat sprowokowania nieszczęścia przez przełamanie dotychczasowej stagnacji. Tym razem obserwujemy jednak kierunek odwrotny – finałowa nawałnica to symboliczna wizualizacja tego, czego doświadczył bohater w trakcie opowieści. Na planie mitu, w który wpisuje się Poważny człowiek, nie ma to w zasadzie znaczenia. Przy wyjętej z czasu przyczynowości chronologia traci na znaczeniu. Działanie i chaos są dwustronnie sprzężone, jedno nieodzownie rodzi drugie – tak podsumować można najkrócej dynamikę świata braci Coen, w obrębie której funkcjonują ich bohaterowie.

Bohater coenowski

Zasadniczym wyróżnikiem struktury dramaturgicznej, opartej na rozbiciu jałowego status quo i zapadania w splot niemożliwych do skontrolowania zdarzeń, jest w filmach Ethana i Joela Coenów właśnie specyficzna konstrukcja postaci, których cały ten proces dotyka. Konfiguracja neurotycznej odmienności – śmiesznej, smutnej, strasznej – niekorzystnej lub problematycznej pozycji w hierarchii społecznej i dyskretnego wpisywania w sferę symboliczną konotującą tradycje mistyczno-religijne jest tym, co tworzy szczególny charakter coenowskich bohaterów. Unikalna stylistyka duetu filmowców rodzi się w dużej mierze na styku powtarzanej w różnych konfiguracjach struktury dramaturgicznej i wpisujących się w podobny typ charakterologiczny postaci. Ten sznyt jest na tyle wyraźny, że odbija się wyraźnie nawet na postaciach nie stworzonych, a zaadoptowanych przez Coenów na ekran – mizantropia i egzystencjalna rozpacz bijąca z działań stworzonych przez Cormaca McCarthy’ego bohaterów To nie jest kraj dla starych ludzi gładko wpisuje się w coenowskie trajektorie destrukcyjnych działań ludzi źle skrojonych do życia w swoich miejscach i czasach.

Uważne spojrzenie na protagonistów jest kluczowe dla całościowej analizy dzieł braci Coen. Sądzę, że stworzyli oni filmografię pod tym względem na tyle spójną, by można było – patrząc przekrojowo – uwypuklić przenoszone przez centralne figury poszczególnych obrazów znaczenia wyznaczające wymowę całości ich dorobku. Naszkicowany powyżej typ bohaterów jest każdorazowo bardzo umiejętnie wpisywany w konkretny świat danego filmu, co wpływa na jego elastyczność i możliwość zarówno wtłaczania weń wielu wariantów (niekiedy pozornie bardzo odległych od siebie nawzajem), jak i rozciągania na zaczerpnięte od innych twórców postaci. To dlatego, pomimo wskazywanych wyżej regularności i pewnej powtarzalności motywów charakterologicznych, zbiór postaci centralnych w filmach braci Coen jest tak wielobarwny i fascynujący. Każda z nich zasługuje przecież na osobną, skrupulatną i wnikliwą analizę psychologiczną oraz kontekstową.