W kręgu DIABELSKIM. 10 nastrojowych FOLK HORRORÓW

W 2003 roku brytyjski reżyser Piers Haggard udzielił wywiadu dla magazynu Fangoria. Mówiąc o swoim filmie Krew na szponach szatana (1971), zastosował termin folk horror. Termin został spopularyzowany dopiero dzięki Markowi Gatissowi, który użył go w swoim trzyczęściowym dokumentalnym miniserialu A History of Horror (2010). Nazwa podgatunku jest nowa, ale nie sam podgatunek, do którego można przypasować wiele klasycznych filmów grozy. Folklor, czyli ludowość, pojawia się w literaturze i kinie od dawna. Motywy, które zadomowiły się w zachodniej popkulturze, wywodzą się często z folkloru wschodnioeuropejskiego. Ważnym składnikiem baśni ludowych jest wiara w demony i siły paranormalne oraz praktyki okultystyczne. Tematyką zajmowali się tacy pisarze, jak: M. R. James, Sheridan Le Fanu, Algernon Blackwood i Arthur Machen. Dwaj ostatni należeli ponoć do Hermetycznego Zakonu Złotego Brzasku, londyńskiego stowarzyszenia zajmującego się ezoteryzmem – alchemią, wróżbiarstwem i sztuką magiczną.

W kinie najlepiej sprawdzały się do tego klimaty wiejskie, szczególnie angielska prowincja. I chociaż we wspomnianym filmie Gatissa temat pojawia się w związku z brytyjskim kinem grozy, to nie wydaje mi się dobrym pomysłem stosowanie geograficznych ograniczeń. Bo tu raczej chodzi o prowincjonalne myślenie – wiarę w zabobony, magię, ingerencję sił nadprzyrodzonych – które może występować wszędzie. Mimo iż filmy tego gatunku pokazują ludzką hipokryzję i ciemnotę, trudno mówić o umoralniającym przesłaniu i krytycznym podejściu do przesądów. Bo czasem ignorantem okazuje się ta osoba, która odrzuca irracjonalizm, kpiąc z tych, którzy wierzą w magię. Świat kryje wiele tajemnic – zdają się mówić filmowcy. Odkrycie ich może być dla nas szokiem. Na podobnej zasadzie ignorancję można zarzucić tym widzom, którzy odrzucają fantastykę, szukając w filmach jedynie realizmu.

Współcześnie horrory folklorystyczne też powstają, czego najlepszym przykładem jest Czarownica: Bajka ludowa z Nowej Anglii (2015) Roberta Eggersa. Do mojej dziesiątki ten – znakomity skądinąd – film nie załapał się, bo chciałem zwrócić uwagę na klimatyczne i często niedoceniane produkcje z dawnych lat. Dominuje kino angielskie, co nie powinno być zaskoczeniem, lecz starałem się także spojrzeć na ludowe opowieści nieco szerzej, zachowując przy okazji subiektywizm. Dlatego pominąłem Narzeczoną diabła (1968) Terence’a Fishera i wspomniany na początku film Haggarda, za którymi akurat nie przepadam, mimo iż zaliczane są do czołowych przedstawicieli nurtu. Pominąć należało klasyczne horrory satanistyczne (Dziecko Rosemary, Egzorcysta, Omen), gdyż one nie skupiają się na folklorze, podobnie jak na przykład Wyścig z diabłem (1975) Jacka Starretta, wybuchowa mieszanka road movie, kina akcji, survivalu i klimatów satanistycznych.

Tytuły uporządkowane według chronologii.

1. Noc demona (1957), reż. Jacques Tourneur

ang. Night of the Demon / amer. Curse of the Demon

Ekranizacja opowiadania M.R. Jamesa Magiczne runy (Casting the Runes) ze zbioru Opowieści starego antykwariusza. Scenarzyści Charles Bennett i Hal E. Chester – na przykładzie dwóch naukowców – zaprezentowali dwa odmienne spojrzenia na świat. Pierwsze spojrzenie to wiedza wyniesiona ze szkoły, czyli odrzucenie tego, co mistyczne, co należy do dziedziny parapsychologii. Drugi punkt widzenia to otwartość na rzeczy niewytłumaczalne, takie, których nauka nie potrafi wyjaśnić. Obaj mężczyźni – profesor Holden i doktor Karswell – są jednak do siebie podobni, obaj potrafią być cyniczni i zadufani w sobie. Dlatego – mimo tej całej intrygi z demonami – wydają się bardzo wiarygodni. Film zyskuje na atrakcyjności także dzięki jasnowłosej Peggy Cummins, której mogłoby nie być, gdyby zdecydowano się na wierną ekranizację książki (bo w opowiadaniu Jamesa takiej postaci nie ma).

Jacques Tourneur chciał tym filmem złożyć hołd nieżyjącemu mentorowi, Valowi Lewtonowi, dla którego nakręcił m.in. wybitnie nastrojowy film grozy Ludzie koty (1942). Reżyser nie miał zamiaru pokazywać tytułowego demona, aby osiągnąć podobny efekt, co we wspomnianym klasyku. Jednak producent Hal E. Chester stanowczo się temu sprzeciwił, uznając że widzowie będą rozczarowani, gdy nie zobaczą potwora. Niestety, efekty przygotowano zbyt pośpiesznie i sceny z tytułową bestią rozczarowują. Może więc dobrze, że nie zdecydowano się zrealizować obecnego w pierwowzorze „teatrzyku grozy”, bo przy takim budżecie i takiej technice mogłoby się to nie udać. Potwora pokazano już w jednej z początkowych scen, co wydaje się niezbyt dobrym pomysłem, ale prawdopodobnie zawód byłby większy, gdyby jego wygląd ukrywano aż do finału

Reżyseria Tourneura, mistrza kina atmosferycznego (Człowiek z przeszłością), jest bez zarzutu. Ten twórca potrafi zbudować klimatyczne i pełne napięcia sceny zarówno w anturażu nocnym, jak i dziennym. Wśród scen dziennych zwraca uwagę fragment, w którym doktor Karswell chce się popisać magicznymi zdolnościami i wywołuje mały wicher. Wiele nakręconych w latach pięćdziesiątych filmów o potworach pod postacią fantastyki grozy ukrywało jakąś głębszą myśl. Tutaj również wyczuwa się coś więcej niż prostą rozrywkę. Gra planszowa „Węże i drabiny” została przedstawiona jako problem psychologiczny. Jest w tym jakiś klucz do zrozumienia charakteru opowieści. Wchodząc po drabinie, zdobywa się punkty, aż wreszcie osiąga się zwycięstwo. Ale jednak natrafiając na liczne przeszkody (których symbolem są węże we wspomnianej planszówce), można odkryć rzeczy niezwykłe, przeczące zdrowemu rozsądkowi, przełomowe dla nauki.

2. Miasto umarłych (1960), reż. John Llewellyn Moxey

ang. The City of the Dead / amer. Horror Hotel

Tytułowa mieścina to Whitewood w Nowej Anglii. Pod koniec siedemnastego wieku w czasie procesów w Salem spalono tu wiedźmę, co zostało pokazane w prologu. Rzuciła ona klątwę na miasteczko. Zawarła umowę z lucyferem, zapewniając, że w zamian za życie wieczne będzie praktykować rytuał czarnej mszy. Akcja przenosi się do współczesności, gdzie wykładowca o twarzy Christophera Lee opowiada o czarnej magii. Jedna z jego studentek jest szczególnie zaintrygowana tematem i aby go zgłębić, przyjmuje propozycję profesora, by złożyć wizytę w owianym złą sławą Whitewood. Już droga do celu jest niezwykle niepokojąca. Tajemnicza mgła i wyłaniający się z niej autostopowicz zwiastują coraz bliższe królestwo ciemności, z którego nie ma powrotu. W piwnicy mrocznego hotelu mają miejsce przerażające rytuały. To miejsce pełni podobną funkcję, co motel Normana Batesa w Psychozie. Nad samotną bohaterką ciąży fatum – aby akcja ruszyła do przodu, autorzy muszą poświęcić młodą blondynkę.

Reżyserii podjął się telewizyjny rzemieślnik John Llewellyn Moxey, którego nazwisko mogą kojarzyć fani starych seriali kryminalnych. Opowieść na papierze stworzył George Baxt, autor książkowych kryminałów, m.in. o nowojorskim detektywie Pharaonie Love, czarnym geju. Najważniejszym „duchem produkcji” był jednak Milton Subotsky, współautor i współproducent, który zrealizował ten film pod szyldem kompanii Vulcan, szybko przemianowanej potem na Amicus Productions, specjalizującej się w antologiach grozy. Ale już w tym wczesnym filmie osiągnięto wiele, by usatysfakcjonować miłośników opowieści z dreszczykiem. Nastrój jest kapitalnie budowany przez czarno-białe zdjęcia Desmonda Dickinsona, ale także i muzykę Douglasa Gamleya. Użycie chórków podczas finałowej ceremonii sprawdziło się doskonale. Finał to zresztą czyste (i skuteczne) szaleństwo – jasne jest, że coś takiego powinno się odbić szerokim echem, a nie marnować się w zakurzonej szafie ze starociami.

3. Noc orła (1962), reż. Sidney Hayers

ang. Night of the Eagle / amer. Burn, Witch, Burn

Wspomniany wyżej pisarz George Baxt współtworzył także Noc orła na podstawie powieści Fritza Leibera Conjure Wife (1943). Nad tekstem pracowali również Charles Beaumont i Richard Matheson, dwaj mistrzowie horroru, znani chociażby ze Strefy mroku, filmów Rogera Cormana i serii utworów literackich. Oryginalny tytuł filmu Sidneya Hayersa miał zapewne wskazywać na pokrewieństwo z Nocą demona, ale w Stanach został zmieniony na Burn, Witch, Burn, aby nie mylił się z Nocą iguany. Centralne miejsce w fabule zajmuje relacja pomiędzy mężem i żoną. On jest szanowanym profesorem psychologii, wykładającym na uczelni, ona wydaje się normalną gospodynią domową. Pewnego dnia po prelekcji na temat przesądów i magii, facet powraca do domu i dowiaduje się, że żona porozmieszczała w całym mieszkaniu liczne amulety mające chronić jej rodzinę. Podejmuje stanowczą męską decyzję, by spalić te wszystkie magiczne rekwizyty. Nie podejrzewa, że ta decyzja sprowadzi na niego i żonę ogromne niebezpieczeństwo.

Mamy tu nie tylko świetną szkołę brytyjskiego horroru z wzorowo wykreowanym klimatem, ale też pierwszorzędny popis gry aktorskiej. Szczególnie Janet Blair w roli żony jest znakomita. Jej partner Peter Wyngarde stara się jak może i trudno mu cokolwiek zarzucić, ale gdy dociera do widza informacja, że tę postać miał zagrać Peter Cushing, to można odczuć ogromne rozczarowanie (Cushing odrzucił rolę na rzecz występu w przygodowym Kapitanie Cleggu). Omawiana produkcja to dzieło nie tylko nastrojowe, ale i dość dynamiczne. Reżyser Sidney Hayers i operator Reginald H. Wyer doskonale inscenizują poszczególne sceny, tworząc efektowną współczesną baśń o magii wkraczającej do małego, na pozór zwyczajnego, miasteczka. Tytułowy orzeł to posąg na szczycie fasady uniwersytetu. Wyczuwa się, że jest – podobnie jak czarny kot należący do głównych bohaterów – zwiastunem nadchodzącej fali nieszczęść.