Nie tylko „Gambit królowej”. Ekranizacje książek WALTERA TEVISA
W kwietniu ogłoszono, że Alma Har’el (Bombay Beach, LoveTrue, Słodziak) wyreżyseruje filmową adaptację nominowanej do nagrody Nebula powieści science fiction Przedrzeźniacz Waltera Tevisa. Będzie to już piąta z sześciu książek tego pisarza, która trafi na ekrany. Przyjrzyjmy się poprzednim ekranizacjom dzieł autora Człowieka, który spadł na Ziemię.
Bilardzista (1961)
Kreśląc postać „Szybkiego Eddiego” Felsona – błyskotliwego bilardzisty i życiowego rozbitka, dla którego gra w bilard jest niemal sprawą wagi egzystencjalnej – Tevis posiłkował się osobistymi doświadczeniami. Pisarz pracował za młodu w hali bilardowej, później zmagał się z uzależnieniem od hazardu i alkoholu (miał zaledwie 56 lat, gdy zmarł na raka). Jak trafnie ujął to jego syn Will: „Walter Tevis jest antybohaterem wszystkich swoich książek”. Takim antybohaterem jest też Felson (znakomity Paul Newman), chorobliwie ambitny hazardzista, dla gry gotów poświęcić nawet miłość oddanej mu alkoholiczki Sary (wstrząsająca rola Piper Laurie). Sarah jako jedyna widzi szemrany świat hazardu takim, jaki naprawdę jest – i płaci za to najwyższą cenę. Finalne zwycięstwo Eddiego nad bilardowym mistrzem, Minnesota Fatsem (stonowana kreacja Jackiego Gleasona), jest więc pyrrusowe, bo okupione tragedią. Mroczny film Roberta Rossena to coś więcej niż realistyczny dramat sportowy. To bliska twórczości Dostojewskiego, filozoficzna opowieść o wielkich namiętnościach, kształtowaniu charakteru, poszukiwaniu sensu życia i odkupieniu.
Człowiek, który spadł na Ziemię (1976)
Druga powieść Tevisa opowiada o przybyszu z kosmosu, który ląduje na Ziemi z misją ratowania swej ginącej planety. Thomas Jerome Newton jest wrażliwą istotą o ponadprzeciętnym intelekcie i kruchej konstrukcji emocjonalnej, toteż rychło uzależnia się od alkoholu i wikła w skomplikowany związek uczuciowy, co ostatecznie uniemożliwia mu powrót do domu. To przejmujące arcydzieło odczytywano m.in. jako metaforę losu artysty wśród barbarzyńców, chrześcijańską przypowieść o upadku, alegorię zimnej wojny, studium egzystencjalnej samotności, wiwisekcję alkoholizmu itd. Sam autor mówił, że jest to „bardzo zawoalowana autobiografia”. Filmowa adaptacja Nicolasa Roega to jeden z najwspanialszych, najbardziej oryginalnych filmów science fiction – formalny eksperyment, który jednak dochowuje wierności dość tradycyjnej prozie Tevisa. Doskonałym pomysłem okazało się obsadzenie w tytułowej roli Davida Bowiego, którego delikatna, nieziemska powierzchowność predestynowała do odegrania Innego. Artysta zdobył zresztą świetne recenzje za swój powściągliwy występ, a film Roega cieszy się dziś statusem dzieła kultowego.
Kolor pieniędzy (1986)
Kontynuacja losów „Szybkiego Eddiego” Felsona, w którego znów wcielił się niezrównany Paul Newman. Minęło dwadzieścia pięć lat, Felson dorobił się na handlu alkoholem i obstawianiu zakładów bilardowych, ale sam już nie gra. Ten chłodny cynik zostaje mentorem aroganckiego Vincenta (Tom Cruise) – młodego bilardzisty o wielkim, lecz nieoszlifowanym talencie. Widząc w chłopaku samego siebie sprzed ćwierć wieku, Eddie proponuje Vincentowi i jego dziewczynie Carmen (Mary Elizabeth Mastrantonio) trasę po halach bilardowych zakończoną turniejem w Atlantic City. Z czasem czysto biznesowy stosunek pomiędzy mistrzem a uczniem przeradza się najpierw w przyjaźń, a następnie w podszytą rywalizacją relację ojcowsko-synowską. Vincent budzi w Eddiem stłumioną pasję i sprawia, że mężczyzna triumfalnie wraca do gry. Ekranizacja znacząco różni się od literackiego pierwowzoru – w powieści nie było Vincenta, powrócił za to Minnesota Fats, którego z kolei próżno szukać w filmie Martina Scorsese. Mimo tych różnic Kolor pieniędzy to znakomicie zrealizowana adaptacja. Bilard nigdy nie wyglądał tak widowiskowo, jak tutaj.
Człowiek, który spadł na Ziemię (1987)
Telewizyjny film Bobby’ego Rotha, który powstał jako pilot potencjalnego serialu. Twórcy zmienili nie tylko personalia bohaterów, ale również ich wzajemne relacje, w konsekwencji całkowicie gubiąc sens literackiego pierwowzoru. Tutaj przybysz z innej planety nazywa się John Dory (w tej roli Lewis Smith) i przypomina nie kosmitę, lecz raczej brakujące ogniwo ewolucji pomiędzy neandertalczykiem a człowiekiem. Jest przy tym obdarzony charyzmą sklepowego manekina, co nie przeszkadza mu w nawiązaniu stosunków z niejaką Evą Miller (Beverly D’Angelo) i jej nastoletnim synem Billym (Wil Wheaton). Człowiek, który spadł na Ziemię A.D. 1987 to obraz katastrofalny pod prawie każdym względem: drewnianego aktorstwa, lichego scenariusza, umownej scenografii i kiczowatej charakteryzacji. Nic dziwnego, że stacja ABC nie zdecydowała się na kolejne odcinki. Więcej szczęścia miał wyprodukowany przez Showtime serial z 2022 roku, będący bardzo luźną kontynuacją filmu Roega sprzed półwiecza. Scenariusz nie powstał jednak na podstawie dorobku Tevisa, toteż serial nie został uwzględniony w niniejszym zestawieniu.
Gambit królowej (2020)
W swym objętościowo skromnym, lecz jakościowo pierwszorzędnym dorobku Tevis obsesyjnie powracał do kilku tematów, takich jak pozycja wybitnie uzdolnionego człowieka w społeczeństwie, samotność jednostki oraz różne rodzaje uzależnienia. Podobnie jak Newton z Człowieka, który spadł na Ziemię i Felson z Bilardzisty, Beth Harmon – główna bohaterka Gambitu królowej – to prawdziwa znakomitość w swej dziedzinie (szachy), a przy tym przeraźliwie samotna alkoholiczka i lekomanka. Newton pochodził z obcej planety, Harmon zaś – najpierw jako dziecko, potem młoda kobieta – jest wyrzutkiem w zdominowanym przez mężczyzn środowisku zawodowych szachistów. Filmową adaptacją powieści byli zainteresowani m.in. Bernardo Bertolucci, Michael Apted i Heath Ledger. Ostatecznie książka została zekranizowana jako kapitalny miniserial według pomysłu Scotta Franka i Allana Scotta, z rewelacyjną Anyą Taylor-Joy jako Beth. Młoda aktorka oparła tę niełatwą rolę na półtonach i przeciwnościach: jej postać emanuje siłą charakteru i zarazem wewnętrzną kruchością, a genialny intelekt idzie u niej w parze z emocjonalną niedojrzałością.
Suplement: W grudniu 2015 roku w off-broadwayowskim New York Theatre Workshop odbyła się premiera musicalu Lazarus napisanego przez Davida Bowiego i Endę Walsha na kanwie Człowieka, który spadł na Ziemię. We wrześniu 2020 roku polską wersję spektaklu wyreżyserował Jan Klata dla Teatru Muzycznego Capitol we Wrocławiu.
Maciej Kaczmarski