OJCIEC CHRZESTNY – TRYLOGIA. Jedyne takie opracowanie
Za każdą wielką fortuną kryje się zbrodnia…
(Honore Balzac – motto książki Mario Puzo “Ojciec chrzestny”)
Kilka słów tytułem wstępu
Pierwsza część Ojca chrzestnego to absolutny klasyk, który wyznaczył ramy gatunkowe filmu gangsterskiego. Stał się swoistym wzorcem, do którego porównywano kolejne obrazy o tej tematyce. To kompletna całość, złożona z kilku uzupełniających się płaszczyzn. Z jednej strony stanowi portret mafijnej rzeczywistości w skali makro, z drugiej – jest historią rodziny, której członkowie są powiązani skomplikowaną siecią wzajemnych zależności. Jednocześnie te układy rodzinne przekładają się na funkcjonowanie mechanizmu całości imperium Don Vito, opartego nie na funkcjach i zadaniach, ale na relacjach międzyludzkich. Za każdym działaniem stoi człowiek – wraz ze swoimi zaletami i wadami, przekonaniami, doświadczeniami, obciążającą go przeszłością. W Ojcu chrzestnym widać to wyraźnie. Ten portret w żadnej chwili nie jest bezosobowy, wnika tak głęboko, że chwilami staje się wręcz intymny.
Tradycja i szacunek nie są jedynie martwą literą – widzimy ich realizację w praktyce i implikacje, które ze sobą niosą.
Coppola po mistrzowsku operuje obrazem, doskonale wie, kiedy słowa nie są potrzebne, kiedy wystarczy tylko symbol, zasygnalizowanie czegoś, wskazanie tropu. Rytm filmu jest wyznaczany przez kolejne akordy, pomiędzy którymi stale wzrasta napięcie. A zatem zamach na Don Vito, wyrok Michaela na Solozzo, śmierć Apollonii, brutalne zabójstwo Sonny’ego i końcowa sekwencja w kościele. Każda z tych scen jest jednocześnie końcem poprzedniego etapu i zapowiedzią kolejnego. Finał stanowi podsumowanie, jest naturalną konsekwencją i sumą wszystkich wydarzeń. Jednocześnie jednak konstrukcja filmu, dzięki umiejętnie rozłożonym akcentom, pozwala nam nie tylko angażować się w samą akcję jako taką – ale także zostawia miejsce na obserwację i refleksję. Śledzimy ewolucję Michaela, jednocześnie nie tracąc z oczu obrazu całości, oceniamy Sonny’ego przez pryzmat pełnego godności i spokoju Don Vito, Wojna Pięciu Rodzin jawi się nam przez pryzmat zmian i dramatów dotykających osobiście członków rodziny Corleone. Tradycja i szacunek nie są jedynie martwą literą – widzimy ich realizację w praktyce i implikacje, które ze sobą niosą. Każdy element jest tutaj ważny dla funkcjonowania całości i każdy wnosi dodatkowy motyw w interpretacji rzeczywistości, którą portretuje Coppola. To właśnie jest podstawowy sekret – przejście od szczegółu do ogółu, dowodzące, że potęga nie jest – i nie może być – anonimowa.
Wielka rola Brando pozwala pojąć, co oznacza prawda, że tam, gdzie jest największa siła, kryje się także największe cierpienie. Don Vito jednak jest w Ojcu chrzestnym przede wszystkim symbolem.
Wyrazistość Ojca chrzestnego to także, a właściwie może przede wszystkim, zasługa aktorów. Bezsprzecznie pierwsze skrzypce gra tutaj Marlon Brando – posępny i groźny, jednocześnie jednak potrafi być przejmująco ludzki, jak w scenie, gdy zjawia się u Bonasery i mówi “spójrz, jak zmasakrowali mojego chłopca”. Brando oddaje całą złożoność postaci Don Vito – skontrastowanie słabości jego starzejącego się ciała z niezłomnością ducha. Nawet gdy wydaje się słaby i niedołężny, nadal czuje się promieniującą z niego potęgę i autorytet. Jest władcą, który jednak wie, kiedy należy ustąpić pola. Rozgrywa swoje karty za pomocą idealnego połączenia mimiki, głosu i właściwie dobranych do sytuacji słów. Wielka rola Brando pozwala pojąć, co oznacza prawda, że tam, gdzie jest największa siła, kryje się także największe cierpienie. Don Vito jednak jest w Ojcu chrzestnym przede wszystkim symbolem. Ciężar filmu w większości spoczywa na barkach Ala Pacino, ponieważ to przez pryzmat Michaela obserwujemy pozorną stabilność, gwałtowne zachwianie i nadejście nowej potęgi imperium Corleone. To jego metamorfoza, jego kolejne doświadczenia, jego decyzje wyznaczają rytm filmu. Al Pacino perfekcyjnie ilustruje przejście od pewności do zagubienia, od zagubienia do decyzji, od decyzji do świadomości, od świadomości do poczucia mocy w życiu Michaela. Wspaniała rola młodziutkiego Pacino, wbrew niektórym opiniom, wcale nie niknie w cieniu wielkiego Brando – stanowi konieczne wykończenie postaci Don Vito. Dla tych, którzy zapoznali się z kolejnymi dwiema częściami, jest przy tym jasne, że Pacino w jedynce dopiero rozkładał skrzydła.
Nie można pominąć również kreacji Jamesa Caana – brutalnego, chropawego, pierwotnego Sonny’ego, u którego zapalczywość idzie w parze z absolutną rodzinną lojalnością, a przede wszystkim – Toma Hagena w interpretacji Roberta Duvalla. Rola trudna i wymagająca wielkiej wrażliwości, Hagen symbolizuje bowiem prawość, poświęcenie i oddanie, połączone ze znakomitą intuicją i żelaznym rozsądkiem. Rozumie Don Vito najlepiej z całej rodziny, wciąż jednak trzyma się o krok w tyle. Jest elementem harmonii – bardzo pozytywna postać, która jednocześnie angażuje się w najciemniejsze sprawy Rodziny, pozostając cały czas ludzką i szczerą. Jeden fałszywy ruch i Hagen mógłby stać się papierowy albo niedorzecznie sentymentalny. Robert Duvall jednak trzyma klasę, co było wyzwaniem aktorskim trudnym zarówno ze względu na pułapki czające się w postaci Hagena, jak i na towarzystwo Brando i Pacino. Znakomicie przedstawione rozgraniczenie pierwszego i drugiego planu to trafiony w dziesiątkę zabieg reżysera – dzięki temu wszystkie te osobowości aktorskie nie przytłaczają się wzajemnie.
Chociaż można mieć żal do Coppoli o niemal całkowite pominięcie wątku Johnny’ego Fontany czy marginalne zaznaczenie romansu Sonny’ego i Lucy Mancini (przez co geneza postaci Vincenza w trójce jest mało klarowna), to jednak bezwzględnie wydobył z książki Mario Puzo wszystko to, co najlepsze, po mistrzowsku przekładając materię słowa na język obrazu. Dzięki temu, jak również dzięki oprawie muzycznej Nino Roty i kreacjom aktorskim najwyższej próby, powstał obraz, który należy do największych arcydzieł wszech czasów.
Bardzo rzadko się zdarza, by sequel dorównywał pierwszej części, a nawet miejscami ją przebijał. Tak jednak właśnie się stało w przypadku drugiej części Ojca chrzestnego.
Film rozgrywa się na dwóch płaszczyznach czasowych, w późnych latach pięćdziesiątych i w latach dwudziestych XX wieku. Śledzimy na przemian losy młodego Vita Corleone i jego syna Michaela, mając na bieżąco porównanie postaw dwóch pokoleń – jednego w drodze na szczyt, drugiego w dobie utrwalania potęgi. Jednocześnie druga część jest zapisem rozpadu rodziny i upadku sycylijskiej tradycji, obrazem przemiany świata, konieczności borykania się z nową rzeczywistością. Nawet jeśli faktycznie odrobinę przyćmiony w pierwszej części przez charyzmatyczną kreację Marlona Brando, tutaj Pacino w pełni rozwija skrzydła, tworząc z porywającym Robertem de Niro duet idealny, pomimo tego – a może częściowo właśnie dlatego – że nie mieli ani jednej wspólnej sceny – z przyczyn oczywistych. Coppoli marzyło się, by Brando zagrał Vito również w sequelu, jednak ten pomysł upadł na rzecz kandydatury de Niro, który wywiązał się z zadania śpiewająco. Jego ruchy, mimika, głos są doskonale zharmonizowane z tym, co prezentował Brando, odtwarzając Vito w dojrzałym wieku, a jednocześnie przesycone energią, męską siłą, dynamizmem człowieka u progu życia. U boku tej dwójki, prawdę mówiąc, cała reszta przestaje się liczyć, chociaż nie można pominąć tutaj Lee Strasberga, który wcielając się w Hymana Rotha staje się niejako prekursorem Eliego Wallacha w trójce – Roth i Altobello mają ze sobą zaskakująco dużo wspólnego, zresztą ich rola w budowaniu akcji jest podobna. Są tak samo dwulicowi, tak samo podstępni, tak samo skupieni na dbałości o własny interes. I wreszcie John Cazale, któremu przypadła w udziale rola Fredo, wybitnie tragiczna, niepokojąco bezradna, wzbudzająca po równi współczucie – właściwie litość – i pewien rodzaj obrzydzenia.
Entuzjastyczne opinie o pierwszych dwóch częściach trylogii nie towarzyszyły już jednak ostatniej, trzeciej części. Pojawiały się głosy, że jej powstanie nie było potrzebne, że zakończenie Ojca chrzestnego II wystarczająco wyczerpuje temat i nic nie należało dodawać. Być może faktycznie sprawność fabularna ostatniego filmu duetu Coppola-Puzo nie dorównuje poprzedniczkom, brakuje tutaj wartkości akcji, idealnego wyważenia pierwszego i drugiego planu, napięcia. I może faktycznie byłby to film słaby, gdyby nie jeden element – mianowicie kreacja Ala Pacino.
Dwa arcydzieła i jeden bardzo dobry film to dość, by zapewnić trylogii Ojca chrzestnego poczesne miejsce w annałach kina.
Podobne wpisy
Wieść niesie, że obsadzenie w roli Vincenzo Andy Garcia zawdzięcza zewnętrznemu podobieństwu do Pacino – dzięki niemu objęcie schedy ma bardziej wyrazisty wymiar. Vinnie jest znakomitym połączeniem cech Sonny’ego – biologicznego ojca – i Michaela, swojego faktycznego opiekuna. Baza osobowości to jednak nie wszystko, Garcia portretuje też z dużą subtelnością etapy rozwoju Vincenta, który świadomie rezygnuje z komfortu pełnej niezależności, z niezawisłości osobistej, bez żalu, bez wyrzutów sumienia. Pod kierunkiem (chociaż niekonieczne pełnym aprobaty) Michaela, przy zakulisowym wsparciu Connie, Vincent dojrzewa, nabiera rozpędu, konkretyzuje swoje marzenia. Garcia stanowi dla Pacino znakomite uzupełnienie, a ich pełna ciepła relacja to jeden z nielicznych pozytywnych akcentów tego raczej gorzkiego i smutnego obrazu. Dwa arcydzieła i jeden bardzo dobry film to dość, by zapewnić trylogii Ojca chrzestnego poczesne miejsce w annałach kina. Do dziś pozostaje absolutnym klasykiem kina gangsterskiego, najlepszym portretem mafijnej organizacji, jaki pojawił się na ekranach, swoją siłę zawdzięcza jednak psychologicznej prawdzie i szczerości niejednokrotnie brutalnego przekazu. Ojciec chrzestny to saga o kilku wymiarach interpretacyjnych, słabiej bądź silniej zarysowanych w trzech kolejnych częściach – z jednej strony tworzących całość, z drugiej – wyraźnie od siebie odrębnych.
Karolina Chymkowska