RĘKOPIS ZNALEZIONY W SARAGOSSIE. Niekończąca się opowieść
Ważny w kontekście surrealizmu w Rękopisie… wydaje się również motyw oka pojawiający się po raz pierwszy już na jednej z tajemniczych rycin w czołówce. Powraca on w dalszej części filmu za sprawą opowieści Paszeko. „Opętany” bohater zostaje pozbawiony narządu wzroku przez powstałych z martwych braci Zota. W ten sposób Has zdaje się nawiązywać do filmu autorstwa jeszcze słynniejszego niż Jean Cocteau surrealistycznego twórcy. Mam tutaj na myśli, rzecz jasna, Luisa Buñuela i jego owianego legendą Psa andaluzyjskiego, w którym również pojawia się motyw wyłupienia oka. Autorowi Dyskretnego uroku burżuazji bardzo musiało to odniesienie tudzież ciekawa zbieżność przypaść do gustu, gdyż film Hasa obejrzał ponoć aż trzy razy10, stając się tym samym jednym z najpopularniejszych fanów Rękopisu… na świecie.
Recepcja filmu w Polsce i za granicą
W Polsce zaraz po premierze o Rękopisie… pisano bardzo różnie. Pojawiały się zarówno opinie pozytywne (np. recenzje Bolesława Michałka i Piotra Krajewskiego) jak i nieco bardziej stonowane bądź jednoznacznie negatywne (teksty Zbigniewa Klaczyńskiego, Jana Alfreda Szczepańskiego i Kazimierza Kochańskiego). W bardzo zróżnicowany sposób reagowali także zwykli odbiorcy – „wielu widzów wychodziło w połowie projekcji. Inni wyraźnie nudzili się w czasie jej trwania. Ale byli także i tacy, których film wyraźnie zafascynował”11.
W 1965 roku Rękopis… zaprezentowano na festiwalu w Cannes – został przyjęty bardzo dobrze. To wydarzenie otworzyło filmowi Hasa drogę do międzynarodowej kariery, która rozpędu miała jednak nabrać dopiero wiele lat później. Wielkim fanem Rękopisu… został lider grupy muzycznej Grateful Dead – Jerry Garcia. To właśnie on poczynił na początku lat dziewięćdziesiątych starania w celu sprowadzenia do Stanów Zjednoczonych pełnej, trzygodzinnej wersji filmu. Niestety, tuż przed sfinalizowaniem tego przedsięwzięcia muzyk zmarł. Jego projektem zainteresowali się jednak Martin Scorsese i Francis Ford Coppola, którzy sfinansowali dalsze prace nad poszukiwaniem oraz rekonstrukcją dzieła Hasa. Dzięki ich staraniom w roku 1997 podczas Festiwalu Filmów w Nowym Jorku odbyła się retrospektywa prac Wojciecha Jerzego Hasa, w ramach której odbyła się amerykańska premiera pełnej wersji Rękopisu…12. Dwa lata później film można było również obejrzeć w wybranych kinach studyjnych na terenie Stanów Zjednoczonych (m.in. w Portland, San Francisco, Berkeley oraz Cleveland). W taki oto sposób Rękopis…, ponad trzydzieści lat po polskiej i międzynarodowej premierze, zyskał nowe życie – został odnaleziony po raz drugi.
1 Warto w tym miejscu dodać, że według Iwony Grodź ścieżka dźwiękowa skomponowana przez Pendereckiego ma charakter pastiszowy – nie tylko nawiązuje do muzyki baroku i klasycyzmu, ale również ją parodiuje (I. Grodź, Rękopis znaleziony w Saragossie, Poznań 2005, s. 92).
2 O księgach jako rekwizytach w filmach Hasa szerzej pisze Małgorzata Jakubowska. Przedmiot ten w różnych odmianach (pojawiał się również jako czasopismo lub album) pełnił istotne funkcje chociażby w Pętli, Złocie, Szyfrach, Niezwykłej podróży Baltazara Kobera czy Osobistym pamiętniku grzesznika… przez niego samego spisanym (M. Jakubowska, Kryształy czasu. Kino Wojciecha Jerzego Hasa, Łódź 2013, s.191).
3 A. Garbicz, Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego. Podróż trzecia 1960-1966, Warszawa 1997, s. 340-342.
4 I. Grodź, op. cit., s. 56-57.
5 Co ciekawe, ostatecznie hrabia Potocki najprawdopodobniej zrezygnował z narracji szkatułkowej na rzecz linearnej. Wcześniej jednak światło dzienne ujrzało kilka wersji powieści, które utrzymane były w formie szkatułkowej. Bardziej szczegółowo o losach literackiego Rękopisu… pisze Margarete Wach (M. Wach, W labiryncie wieloznaczności: strategie i funkcje „niepewnej narracji” (unrealiable narration) w Rękopisie znalezionym w Saragossie Wojciecha Jerzego Hasa [w:] Filmowe ogrody Wojciecha Jerzego Hasa, pod red. M. Jakubowskiej, K. Żyto i A.M. Zarychty, Łódź 2011, s. 184-185).
6 I. Grodź, op. cit, s.79.
7 Iwona Grodź wspomina w tym kontekście o twórczości Marca Chagalla (I. Grodź, op. cit., s.83).
8 O powracającym motywie okna w twórczości Wojciecha Jerzego Hasa szerzej pisze Małgorzata Jakubowska (M. Jakubowska, Okno-oko. Obsesyjna figura w filmach Hasa [w:] Filmowe ogrody Wojciecha Jerzego Hasa, pod red. M. Jakubowskiej, K. Żyto i A.M. Zarychty, Łódź 2011).
9 Rękawiczki są również istotnym rekwizytem w Rękopisie… Uwagę zwraca na to Małgorzata Jakubowska, nazywając je wprost „wizualnym lejtmotywem: czasem złowrogim, a czasem ironicznym”. Badaczka nie potrafi jednak jednoznacznie określić ich symbolicznego znaczenia. Być może są one w takim razie jedynie kolejnym filmowym cytatem wskazującym na surrealistyczne korzenie Rękopisu… Hasa? (M. Jakubowska, op. cit., s. 217-218).
10 Reżyser wspomina o tym w swojej autobiografii pt. Moje ostatnie westchnienie (I. Grodź, op. cit., s.98).
11 I. Grodź, op. cit., s.27.
12 Pokaz zadedykowany został zmarłemu kilka lat wcześniej liderowi Grateful Dead, który zainicjował poszukiwania pełnej wersji filmu Hasa (I. Grodź, op. cit., s. 96).
Janek Brzozowski