EFEKT ZASKOCZENIA. 15 najbardziej pamiętnych zwrotów fabularnych

Jedną z największych trudności, z którą mierzy się twórca filmowy, jest umiejętność wywołania w widowni efektu zaskoczenia. A jak wiadomo – w czasach końca historii o efekt ten coraz trudniej. Fabuły dziesiątej muzy są bowiem na tyle przewidywalne, że przeciętny widz bez problemu domyśla się, w jakim kierunku zmierza obserwowane przez niego widowisko.

Ale są wyjątki. Historia kina pamięta przykłady filmów, które wykorzystując tzw. twist (dokładniej plot twist), czyli niespodziewany zwrot akcji, potrafiły solidnie wstrząsnąć widzem, na stałe lokując się dzięki temu w masowej pamięci. To właśnie dla tych charakterystycznych zwrotów akcji powstało ostrzeżenie przed spoilerami. Są nawet twórcy, dla których ów twist stał się swoistym znakiem rozpoznawczym, jedną z ulubionych technik narracyjnych.

Stosowanie tego zabiegu ma długą tradycję, sięgającą literatury i sztuki teatralnej. Jeśli dobrze się mu przyjrzymy, zauważymy, że twist ma też swoje rodzaje, wśród których najbardziej typowym jest rzecz jasna deus ex machina. Wszystkie jednak mają jednakową siłę rażenia. Bo dobry twist jest w stanie zamienić nawet srebro w złoto, czyli przyzwoity film w obraz wybitny, przy okazji zapewniając mu pewne miejsce w annałach historii. Zaskoczenie, jak już wspomniałem, jest bowiem w tej sztuce wrażeniem bezcennym.

Oto moja subiektywna lista piętnastu najlepszych filmowych twistów. Co ważne, ułożona jest chronologicznie, nie jakościowo. Znajdują się na niej zarówno te filmy, których fabularny zwroty odbiły się szerokim echem w kinematografii, jak i te, które największe wrażenie zrobiły po prostu na mnie. Jestem bardzo ciekaw, czy zgadzacie się z tymi typami, czy też widzielibyście na liście jeszcze kilka przykładów. Bo faktem jest, że zestawienie nie wyczerpuje tematu.

I najważniejsze – artykuł, co oczywiste, zdradza istotne elementy fabuły. Czytacie zatem na własne ryzyko.

15. Obywatel Kane, 1941, reż. Orson Welles

Fabuła: Gdy umiera Charles Foster Kane, magnat prasowy i milioner, reporterzy starają się odkryć znaczenie ostatniego słowa, wypowiedzianego przez niego na łożu śmierci – „różyczka”.

Twist: To nie jest żaden spektakularny zwrot akcji, w jakie obfituje to zestawienie, ale z pewnością jest to jedno z najbardziej niespodziewanych rozwiązań fabularnych w historii kina. Finalnie okazuje się bowiem, że różyczka to nazwa dziecięcych sanek głównego bohatera – symbolu bezpowrotnie utraconej młodości i niewinności, okresu prawdziwego szczęścia.

14. Psychoza, 1960, reż. Alfred Hitchcock

Fabuła: Marion Crane, dziewczyna uciekająca ze skradzionymi pieniędzmi, zostaje zamordowana w przydrożnym motelu, prowadzonym przez tajemniczego Normana Batesa i jego matkę.

Twist: Norman Bates zamordował swoją matkę wiele lat wcześniej i przejął jej osobowość. Gdy w końcowej scenie widz spodziewa się, że w końcu zobaczy surową matkę niewinnie wyglądającego chłopaka, jego oczom ukazuje się przebrany za kobietę Norman, wierzący, że w istocie jest swoją rodzicielką. I to on także odpowiada za morderstwo Crane, dokonane pod prysznicem. Co jak co, ale Hitchcock wyjątkowo dobrze potrafił wstrząsnąć widownią.

13. Planeta Małp, 1968, reż. Franklin J. Schaffner

Fabuła: Po długiej podróży kosmicznej, trzech astronautów ląduje na obcej planecie, przypominającej Ziemię, zamieszkałej przez inteligentne, humanoidalne małpy, przetrzymujące ludzi w niewoli.

Twist: Planeta Małp to Ziemia w przyszłości. Astronauci byli zatem w domu przez cały ten czas, ale to już nie jest ten sam dom… Chyba jeden z najsłynniejszych twistów w historii kina, utrwalający charakter upadłej Statuy Wolności jako symbolu końca cywilizacji. W obliczu tego Charltonowi Hestonowi nie pozostało nic innego, jak paść na kolana, pogrążając się w beznadziei.

12. Zielona pożywka, 1973, reż. Richard Fleischer

Fabuła: W dystopijnym, przeludnionym mieście policjant bada sprawę zielonej pożywki – syntetycznego pokarmu tworzonego dla ludzi.

Twist: Jeszcze jeden pamiętny twist kina SF, także przy udziale Charltona Hestona. Okazuje się bowiem, co wykrzykuje zresztą główny bohater w pamiętnej scenie, że „zielona pożywka robiona jest z ludzi”. To szokujące zakończenie dopełnia obrazu zepsucia społeczeństwa przyszłości.

11. Piątek trzynastego, 1980, reż. Sean S. Cunningham

Fabuła: Gdy nad jeziorem Crystal założony zostaje obóz, pozostający w dobrych humorach bohaterowie jeszcze nie zdają sobie sprawy, że w okolicy grasuje seryjny morderca, który wyrżnie ich co do jednego.

Twist: Choć widz spodziewa się, że za morderstwa odpowiedzialny jest Jason Voorhees (mszczący się w dodatku zza grobu), którego bestialskie czyny obserwuje w filmie z perspektywy pierwszej osoby, reżyser stawia jednak na zaskoczenie. Przez cały ten czas zabijała bowiem matka Voorheesa. To oczywiście przewrotna parafraza zakończenia Hitchcockowskiej Psychozy. Dopiero w kolejnych częściach Piątku Jason bierze sprawy w swoje ręce osobiście.

10. Gwiezdne wojny: Część V – Imperium kontratakuje, 1980, reż. Irvin Kershner

Fabuła: Luke Skywalker pozostaje na cenzurowanym Imperium. Darth Vader planuje przekonać go, by przeszedł na ciemną stronę mocy.

Twist: Wychowujący się jako sierota Luke, podczas pojedynku z Vaderem dowiaduje się, że to on jest jego ojcem – Anakinem Skywalkerem. Gdyby to zestawienie było ułożone jakościowo, ten twist byłby na pierwszym miejscu – to bez dwóch zdań najbardziej ikoniczny zwrot akcji w historii kina. Od tego momentu fabuła Gwiezdnych wojen z przygodowej historii o mesjańskim zacięci, zaczyna nabierać charakteru psychologicznego, opowiadając o utraconej relacji ojca i syna.

9. Zniknięcie, 1988, reż. George Sluizer

Fabuła: Zakochana para wyrusza samochodem na wakacje. Dziewczyna znika jednak w tajemniczych okolicznościach podczas jednego z postojów w podróży. Jej kochanek przez lata nie ustaje w poszukiwaniach.

Twist: Podczas seansu Zniknięcia trwa w głowie widza gonitwa myśli dotycząca tego, co stało się z bohaterką. Prawda jest taka, że bez względu na stopień rozwoju naszej wyobraźni, tego, jaki faktycznie los spotkał dziewczynę, wyobrazić sobie nie sposób. Okazuje się bowiem, że morderca zakopał ją żywcem w uprzednio wykopanym do tego grobie. A co gorsza, nowinę tę z beznamiętną szczerością oznajmia chłopakowi, w którym rozbudził dojmującą ciekawość i w konsekwencji zaserwował dokładnie ten sam los. Aż dreszcze przechodzą.