POWSTANIE WARSZAWSKIE na ekranie. Najważniejsze filmy o walczącej stolicy

Powstanie warszawskie to topos naszej rodzimej historii, który do dziś wzbudza wiele kontrowersji i charakteryzuje się różnym, nierzadko całkowicie skrajnym jego odbieraniem. Wraz z modą na patriotyzm dyskusja na temat słuszności wybuchu powstania rozgorzała ponownie, stając się nierzadko narzędziem w politycznych sporach. Zdania na temat zrywu mogą być różne i warto analizować je pod wszystkimi jej kątami. Trudno jednak wprost wypowiadać się na temat racji wybuchu powstania z naszego konformistycznego punktu widzenia. Tak duża różnica lat oraz nieznajomość i niezrozumienie panujących ówcześnie realiów utrudnia racjonalną oraz miarodajną ocenę tamtych wydarzeń. Jedno nie ulega jednak wątpliwości. Powstańcy warszawscy walczyli i umierali w słusznej sprawie, przez co zasługują na szacunek. Tragiczne dzieje Warszawy z 1944 roku zainspirowały wielu filmowców do rozprawienia się z jej historią na ekranie. Filmowych spojrzeń na powstanie warszawskie, wydarzenie tak przejmujące i wieloznaczne, które powinno być odczytywane z różnych perspektyw, jest dużo. Co ciekawe, w wielu przypadkach twórcy nie boją się podejść do tematu powstania krytycznie, polemizując z budowanymi przez lata narodowymi mitami. Poniżej znajdziecie 6 najważniejszych filmów, które w różnorodny sposób wypowiadają się na temat powstania warszawskiego.

Powstanie Warszawskie

Powstanie Warszawskie to film, który o zrywie opowiada w sposób najbardziej szczery i przejmujący. Powodem tego jest fakt, że został on w całości zmontowany z ręcznie i komputerowo koloryzowanych materiałów filmowych z sierpnia i września 1944 roku. Wszyscy bohaterowie filmu są zatem autentycznymi postaciami biorącymi udział warszawskim powstaniu, co nadaje dziełu wzruszającego autentyzmu. Powstanie Warszawskie to jednak nie przypadkowa sklejka bezgłośnych materiałów dokumentalnych z tamtego czasu. Twórcy, z Janem Komasą na czele, postanowili zmontować materiały wideo i obudować je fabułą, nadając niektórym zarejestrowanym na taśmie bohaterom głosy aktorów. Film dokumentalno-fabularny opowiada zatem historię dwóch braci, którzy na zlecenie Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej dokumentują przy pomocy kamery powstańczą Warszawę. 

Film skupia się na codziennym życiu walczącej stolicy od pierwszych do ostatnich dni powstania. Kamera z początku rejestruje udekorowane biało-czerwoną flagą ulice zajęte przez powstańców, na których rozbrzmiewa patriotyczna muzyka. Polowe szpitale, stołówki, drukarnie, uliczne teatry. Przygląda się, z bliska oraz z daleka, zmotywowanym do walki powstańcom oraz cywilom. Uwiecznia na filmie barwną plejadę Warszawiaków z sierpnia 1944 roku. Jako że kamera rejestruje chronologicznie kolejne dni powstania, jest jakby filmowym dziennikiem miasta, pierwsza połowa filmu napawa optymizmem. Pierwsze tygodnie powstania przynosiły Polakom duże sukcesy, dając spore nadzieje na zwycięstwo. Na ulicach Warszawy życie toczyło się jak dawnej. Kamerzyści wchodzą jednak coraz głębiej w środek powstańczych starć. Po miesiącu walk coraz częstszymi obrazami stają się prowizoryczne groby na podwórkach, ulice zakopane gruzami, konający na niej ludzie, wszechobecna śmierć oraz ciała wynoszone na noszach. Warszawskie kamienice z początku filmu zaczyna trawić ogień bombardowań, a w tle coraz częściej słychać okrzyki przerażenia. Towarzyszą temu krótkie nerwowe ujęcia, nagle i bez uprzedzenia urywane. Warszawa zaczyna się zapadać pod ciężarem powstańczych walk. Jednak nie tylko to, co przed kamerą, jest ważne. Istotne jest również to co, za nią. Dwóch braci kamerzystów, główni bohaterowie filmu, których komentarze zza kadrów stanowią istotną narrację, dzieli różne podejście do powstania. Młodszy z nich pragnie walczyć z bronią w ręku. Starszy zaś studzi jego entuzjazm, przekonując, że ich bronią jest kamera. W końcu jednak, poszukując odpowiednich ujęć, bracia przedostają się przez kolejne kręgi powstania, które są niczym kręgi piekielne. Dołączają do jednego z oddziałów, gdzie zaczynają rozumieć, że powstanie przybiera kształt regularnej krwawej wojny, co przekracza ich najśmielsze wyobrażenia i łamie psychicznie. Powstanie Warszawskie to najbardziej autentyczny obraz powstania, który najlepiej pokazuje jego przebieg i to, jak nastroje walczącego miasta zmieniały się na przestrzeni kolejnych z 63 dni walk.

Kamienne niebo

Jeden z niewielu filmów, który zamiast o bohaterstwie walczących powstańców opowiada o cichych tragediach bezimiennej ludności cywilnej. Kamienne niebo to obraz Czesława i Ewy Petelskich, który skupia się na historii garstki cywilów ukrywających się podczas powstania w jednej z warszawskich piwnic. Matka z kilkuletnią córką, młoda kobieta, bogobojna dozorczyni, warszawski cwaniak i siwiejący, chorujący na serce profesor zostają pewnego dnia zasypani podczas bombardowania kamienicy. Ludzie o odmiennych charakterach, poglądach i duchowości w obliczu wspólnego dramatu muszą znaleźć nić porozumienia i siłę, by uwolnić się z kamiennego więzienia. W jej ciasnej, dusznej przestrzeni rozgrywają się dramaty głośne i bezgłośne. Tragiczna sytuacja zmusza bohaterów do skrajnej intymności, która w niektórych przypadkach przeradza się w egoizm, odrazę i zwątpienie, a w innych przybliża do siebie, wzbudza solidarność, podtrzymuje na duchu. 

Kamienne niebo to niesłusznie zapomniany film nie tylko dlatego, że opowiada o powstaniu warszawskim z zupełnie innej, mniej bohaterskiej perspektywy – nie ma tu szlachetnej śmierci z bronią w ręku i od wrogiej kuli. Jest za to cicha, beznadziejna śmierć w osamotnieniu i przenikającej wszystko ciemności. Para reżyserów oddaje cześć tysiącom warszawskich cywilów, w większości zapomnianych, którym przyszło niesłusznie zginąć pod gruzami swoich domów. Kamienne niebo jest także wnikliwym studium cicho wkradającej się śmierci i bezlitośnie niknącej nadziei. Choć bohaterowie desperacko wierzą w nadchodzący ratunek, śmiejąc się przy tym, dokazując, romansując, w pewnej chwili muszą pogodzić się z brutalnym faktem, że ich wołanie o pomoc nie przedostanie się na powierzchnię ziemi. Tak dramatyczna sytuacja zmusza ich do bezwstydnego obnażania swoich uczuć, przy okazji będąc przyczynkiem do polemiki z samym sensem wybuchu powstania. Kamienne niebo to klaustrofobiczny i kameralny dramat, który swoją ubogą, surową formą przekazuje maksimum emocji.