O FILMIE W FILMIE W RAMACH FILMU, czyli fabularny making of

Proces realizacji filmu to temat atrakcyjny nie tylko dla widzów złaknionych pogłębiania swej wiedzy na temat kina, lecz także dla samych twórców. Pokaźna jest lista dzieł, których fabuła kręci się wokół produkcji innych filmów, zarówno fikcyjnych, jak i tych faktycznie zapisanych w historii dziesiątej muzy. Oczywiście jest to dodatkowo okazja do wyciągnięcia na pierwszy plan perypetii osób związanych z tymi opowieściami. Przyjrzyjmy się reprezentantom obu stron, zwracając uwagę na schematy rządzące każdą z nich.

PRZEINACZAJĄC I KOLORYZUJĄC, CZYLI O POWSTAWANIU FILMÓW FAKTYCZNIE ISTNIEJĄCYCH

Nie jest żadnym zaskoczeniem, że dla filmowców podstawowym kryterium przy wyborze historii mającej być kanwą scenariusza jest albo stopień popularności historycznej postaci, albo atrakcyjność procesu powstania filmu sama w sobie. Nie znaczy to oczywiście, że przy pisaniu scenariusza nie dostosowuje się faktycznych wydarzeń tak, aby były fabularnie ciekawsze, dopisując wygodne dla całości sytuacje lub przeinaczając istniejące.

Pierwszy przykład z brzegu: Ratując pana Banksa (2013). To uroczy, świetnie zagrany film, z ujmującą dozą wrażliwości i pewnej magii emanującej z ekranu, jednak sama historia powstawania Mary Poppins znacząco różniła się od tej przedstawionej w filmie. Magii też było mniej. Wystarczy rzec, że wiele dialogów między Waltem Disneyem a P.L. Travers to wycinki z korespondencji wymienionej między tym dwojgiem, jako że w rzeczywistości wcale nie spędzali ze sobą tak dużo czasu, jak opowiada się nam w filmie, a już na pewno Disney nie przemierzył oceanu, aby spotkać się z autorką u niej w domu.

Również reakcja pisarki na adaptację jej dzieła była w istocie znacząco mniej poruszająca, bo nie poczuła wzruszenia, a frustrację i gniew. Nie trzeba mówić, że niezbyt dobrze wyglądałoby to w kontekście całej historii.

Na wiele odstępstw od prawdy pozwolili sobie też twórcy Hitchcocka (2012), w którego wcielił się odziany w pogrubiający kostium Anthony Hopkins. Jak zauważył biograf reżysera – Patrick McGilligan, autor książki Alfred Hitchcock. Życie w ciemności i pełnym świetle –  w filmowej historii o powstawaniu Psychozy znajdziemy cały szereg scen i wątków powstałych głównie po to, aby nadać nieco pikanterii zarówno samej produkcji, jak i relacji słynnego reżysera z żoną Almą Reville. To ich związek jest na pierwszym planie; realizacja Psychozy stanowi jego tło i jednocześnie nadaje biegu wydarzeniom, również tym fikcyjnym. W rzeczywistości małżeństwo to nie było wcale tak burzliwe, jak mówi się nam w filmie, a sytuacje podsycające ich spór nie miały w ogóle miejsca. Hitchcock nie zastawił domu, aby dokończyć realizację swojego najgłośniejszego dzieła, a Reville nie uczestniczyła w reżyserii żadnej ze scen, w przeciwieństwie do tego, co pokazano widzom w biografii.

Warto tutaj nadmienić, że w 2012 roku powstała jeszcze jedna filmowa biografia tego twórcy, produkcja telewizyjna – Dziewczyna Hitchcocka. Tym razem w roli głównej wystąpił Toby Jones, a na tapet wzięto realizację Ptaków i obsesję reżysera na punkcie Tippi Hedren występującej w roli głównej. O ile nagięcie faktów w wersji z Hopkinsem nie wzbudziło kontrowersji, tak już przedstawienie reżysera wyłącznie jako seksualnego drapieżcy spotkało się z głosem sprzeciwu ze strony wielu.

Sama Hedren utrzymywała, że nie tyle przesadzono z podkręceniem charakteru Hitchcocka, co czas trwania filmu nie pozwolił na wytłuszczenie tych dobrych momentów pomiędzy nimi. Tak czy inaczej, efekt jest ten sam.

W drugą stronę poszedł Tim Burton, tworząc Eda Wooda (1994), skupiającego się oczywiście na niesławnej twórczości tytułowego reżysera. Burton postanowił pokazać realizację filmów Wooda oczami tego właśnie kultowego twórcy, celowo omijając przykre momenty jego życia, a zostawiając z kolei to, co kierowało nim, gdy zasiadał na reżyserskim stołku – pasję, energię i radość tworzenia. Zabieg ten czyni Wooda postacią, której trudno nie kibicować podczas jego drogi, choć prowadzi ona do nakręcenia jednych z najgorszych filmów w historii.

Niedługo okaże się, czy James Franco w podobny sposób potraktował w The Disaster Artist postać Tommy’ego Wiseau, dla którego realizacja kultowego The Room była przecież spełnieniem marzeń (do dziś zresztą uważa ten twór za arcydzieło). Jeśli tak, to też będzie przykład odstępstwa od prawdy, bo o Wiseau można mówić wiele, ale nie to, że na planie tryskał pozytywną energią.

Co do zachowania na planie – na wzmiankę zasługuje film, który nie tyle przeinacza fakty, co dopisuje sobie ich własną interpretację. Cień wampira (2000). Temat: realizacja Nosferatu, symfonii grozy. Teza: odtwórca tytułowej roli Max Schreck był prawdziwym wampirem. Rozwinięcie: Max Schreck zabija członków ekipy filmowej. Śmiem twierdzić, że to nie miało miejsca.

Również era kina niemego znalazła swoje odniesienie w kinie biograficznym. Chaplin (1992) z fantastyczną kreacją Roberta Downey Juniora to fascynujące spojrzenie nie tylko na postać legendarnego artysty, lecz także – a może przede wszystkim – na kulisy realizacji jego filmów. Krótkie momenty, gdy widzimy proces tworzenia takich klasyków jak Gorączka złota czy Dyktator, robią ogromne wrażenie, bo są zrealizowane na tyle dobrze, że ma się wrażenie bycia wessanym w tamten świat i tamte lata.

Są też jak tchnienie świeżego powietrza w trudną w gruncie rzeczy historię, szczególnie że twórcy poszli w Chaplinie raczej w stronę skandali przewijających się przez jego życie i ich konsekwencji (ponownie – im więcej pikanterii, tym lepiej).

Wyjątkiem na tle wymienionych tutaj jest film opowiadający między innymi historię Georges’a Mélièsa, pioniera kina i – oprócz wielu innych dzieł – autora Podróży na księżyc z 1902 roku. Mowa tu o Hugo (2011) Martina Scorsesego, produkcji zrealizowanej z wielkim sercem, cudownie przybliżającej początki kina i zachowującej w zdecydowanej większości wydarzeń zgodność z historią rzeczywistą. Nie jest to normą, jak widać powyżej.

Magia pierwszych filmów jest najwyraźniej atrakcyjna sama w sobie.

PORNO, WOJNA I ŚPIEW, CZYLI O TWORZENIU FILMÓW FIKCYJNYCH

Tak jak twórcy biografii są ograniczeni historią w kwestii tematyki, tak już ci, którzy tworzą scenariusz od podstaw, dowolnie mogą dobrać sobie gatunek filmu w filmie. Siadł więc sobie kiedyś Paul Thomas Anderson i napisał scenariusz opowiadający losy Eddiego, pracującego na zmywaku chłopaka wciągniętego w biznes filmowy. Żeby było ciekawie, pierwsze kroki Eddie stawia w branży porno, ze względu na wyjątkowo duże przyrodzenie. Anderson nie skupia się w Boogie Nights (1997) na pokazaniu realizacji pojedynczego filmu.

To raczej przekrojowe spojrzenie na złotą erę porno z końcówki lat siedemdziesiątych. Pomiędzy scenami tworzenia kolejnych produkcji przyglądamy się karierze Eddiego, jego wzlotom, upadkom i relacjom z innymi ludźmi z branży. Wychodzimy poza filmowy plan, lądując na imprezach i w klubach disco. Poznajemy meandry przemysłu, nie wyłączając jego ciemniejszej strony.

Film pornograficzny od kuchni pokazał też Kevin Smith w swojej komedii Zack i Miri kręcą porno (2008), o ile jednak Anderson wciągnął nas w świat porno na szeroką skalę, tak Smith postawił na produkcje amatorskie, kręcone przez głównych bohaterów w celu czysto zarobkowym. Śledzimy zatem cały proces: kiełkowanie pomysłu, zbieranie ekipy i aktorów, wreszcie filmowanie poszczególnych scen na planie stworzonym między innymi w miejscu pracy tytułowego Zacka. Mało w tym wszystkim subtelności, nawet gdy produkcja amatorskiego porno staje się w końcu tłem romantycznego wątku i wzajemnego docierania się głównych bohaterów.

W komediowej formie przedstawiono również realizację filmu wojennego w – nadal trudno zaakceptować polski tytuł – Jajach w tropikach (2008) Bena Stillera. Fabuła skupia się na grupie popularnych aktorów wrzuconych w środek dżungli i nieświadomie stających przed rzeczywistym zagrożeniem ze strony lokalnego gangu. Nie uświadczymy tu klasycznego zapisu realizacji filmu, bo bohaterowie wyruszają w dzicz de facto bez udziału ekipy technicznej, znajdziemy za to całe mnóstwo żartów o aktorstwie, nagrodach, popularności, słowem – o Hollywood.

Trudno zapomnieć tekst ucharakteryzowanego Downeya Juniora radzącego koledze po fachu, aby ten nigdy nie stawał się dla roli całkowicie upośledzony. Stiller zabiera nas również poza plan filmowy, jednym z bohaterów czyniąc karykaturalnego producenta, brawurowo zagranego przez Toma Cruise’a. Z pewnością jest to przerysowana postać, ale nie wykluczam, że w zachowaniu faktycznych hollywoodzkich szych jest przynajmniej cząstka tego, co przedstawiono tutaj na ekranie. Nie zastanawiałem się jedynie, czy entuzjastycznie tańczą w samotności.

Podobnie jak w przypadku filmów biograficznych, tak i tu znajdziemy przykład produkcji opowiadającej o filmach niemych; konkretnie, o przeskoku z kina niemego w dźwiękowe. Mowa tu o ulubionym filmie Leona zawodowca, Deszczowej piosence. Bohaterowie tego klasyka zmagają się z realizacją pierwszego w ich karierze udźwiękowionego filmu, napotykając po drodze przeszkody wszelkiej maści, takie jak skrzekliwy głos aktorki lub brak synchronizacji obrazu z głosem. Można bez problemu założyć, że aktorzy dawnych lat w istocie musieli opanować metodą prób i błędów podobne zagadnienia.

O problemach przy produkcji opowiada też Filmowy zawrót głowy (1995), niezależny film nakręcony na podstawie własnych doświadczeń reżysera Toma DiCillo. Co ciekawe, projekt ten został wstępnie odrzucony przez producentów, a ostatecznie sfinansowany przez przyjaciół reżysera i samych aktorów. Skala problemów, które napotykają bohaterowie Filmowego zawrotu głowy, jest już naprawdę szeroka, wliczając motywy takie jak niezarejestrowanie wyjątkowo dobrego występu z powodu gastrycznych problemów operatora czy aktor-karzeł rezygnujący z roli. W tej roli wystąpił Peter Dinklage, dla którego był to ekranowy debiut.

Przekrojowe spojrzenie na słynne postaci ze świata kina, skupienie uwagi na różnych gatunkach, przejaskrawienie rzeczywistych zdarzeń i wykorzystanie motywu realizacji filmu do poczynienia komentarza na dany temat. Produkcje o realizacji innych filmów rządzą się swoimi prawami, a choć powstaje ich niemało, warto zwracać uwagę na kolejne powstające, choćby ze względu na odmienne spojrzenia na ten motyw i zróżnicowane wykorzystanie go w fabule. Bez względu na to, czy historia opowiada faktyczne wydarzenia, czy jest wymysłem scenarzysty, jest coś atrakcyjnego w oglądaniu takiego fabularnego making of i otoczki z nim związanej. To zapewne poczucie uczestniczenia w tym, co widzimy na ekranie, wszak wejście do świata filmu nawet w tak symboliczny sposób jest czymś wyjątkowym.

korekta: Kornelia Farynowska