JAK ZDOBYTO DZIKI ZACHÓD

Na początku listopada 1962 roku, w londyńskim kinie Casino Cinerama (obecnie Teatr Księcia Edwarda) odbyła się uroczysta premiera jednego z najbardziej okazałych filmów swoich czasów. Blisko trzygodzinnego, kosztującego aż piętnaście milionów dolarów (ponad sto dwadzieścia baniek na dzisiejsze pieniądze) widowiska, opartego o historyczne wydarzenia z poprzedniego wieku oraz serię artykułów w magazynie LIFE – How the West Was Won. Obecnie ta obchodząca właśnie 55-lecie produkcja wydaje się jednym z najbardziej zapomnianych gigantów Złotej Ery Hollywood. Choć nie ulega wątpliwości, że w momencie premiery uchodziła za jedno ze szczytowych osiągnięć kinematografii.

Zresztą także i dziś środki włożone w Jak zdobyto Dziki Zachód oraz rozmach filmu robią ogromne wrażenie. Dość napisać, że za podzieloną na aż sześć segmentów, wielopokoleniową sagę rodu Prescott odpowiadało dwóch scenarzystów i aż czterech reżyserów, na czele z samym Johnem Fordem. Czterech ta epicka, obejmująca pięćdziesiąt lat historia formowania się Stanów Zjednoczonych miała również operatorów (William H. Daniels, Milton R. Krasner, Charles Lang, Joseph LaShelle), a kręcono ją na terenach ośmiu różnych terytoriów, wliczając w to, rzecz jasna, sławetne Monument Valley w Arizonie (poza którą ekipa odwiedziła również miejsca w Kolorado, Kalifornii, Utah, Kentucky, Południowej Dakocie, Oregonie oraz Illinois).

Przez pół roku zdjęć na planie pojawiło się dobre dwanaście tysięcy statystów, w tym kilkaset rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej należących do prawdziwych plemion. Dla nich i dla blisko setki profesjonalnych aktorów uszyto ręcznie wszystkie kostiumy z materiałów z epoki oraz wybudowano z równą dbałością o detale bogatsze, większe i autentyczniejsze niż zazwyczaj dekoracje. Za wspaniały temat przewodni oraz bombastyczną ścieżkę dźwiękową, którą 75-osobowa orkiestra wraz z ponad trzema tuzinami śpiewaków nagrywała przez bite półtora roku, odpowiadał natomiast jeden z największych kompozytorów filmowych, twórca słynnej fanfary 20th Century Fox i wieloletni Oscarowy rekordzista – Alfred Newman (choć początkowym wyborem był weteran gatunku, Dimitri Tiomkin).

Maestro także i za ten film otrzymał nominację do Złotego Rycerza, do którego to olbrzymie przedsięwzięcie wytwórni Metro-Goldwyn-Meyer załapało się jeszcze w sześciu innych kategoriach, zdobywając ostatecznie dwie statuetki – za scenariusz oraz montaż dźwięku. Była to skromna wisienka na torcie sukcesu artystyczno-finansowego. Prócz dobrej prasy Jak zdobyto Dziki Zachód łącznie na świecie przyniosło wpływy rzędu ponad siedemdziesięciu milionów zielonych (to prawie sześćset współczesnych dolarów!) – z czego część, to późniejsze przychody z dalszych form dystrybucji – plasując się tuż za legendarną Kleopatrą ze wspomnianego już studia Fox (kosztującą jednakże nieporównywalnie więcej).

Niemniej okazale od wyliczanki liczb prezentuje się potężna obsada złożona z najznamienitszych nazwisk swoich generacji. Kogo tu nie ma! Carroll Baker, Lee J. Cobb, Henry Fonda, Carolyn Jones, Karl Malden, Gregory Peck, George Peppard, Robert Preston, Debbie Reynolds, James Stewart (w roli przewidzianej dla Gary’ego Coopera, który niestety zmarł tuż przed rozpoczęciem zdjęć), Eli Wallach, John Wayne, Richard Widmark, Brigid Bazlen, Walter Brennan, Thelma Ritter, Mickey Shaughnessy, Russ Tamblyn, Lee Van Cleef, Joe Sawyer w swej ostatniej roli i zmarły niedawno Harry Dean Stanton w jednej z pierwszych.

A także słynący z portretowania Abrahama Lincolna Raymond Massey (tutaj w legendarnego prezydenta wcielił się również po raz ostatni), spopularyzowany po latach przez Quentina Tarantino Aldo Ray oraz Spencer Tracy w duchowej roli narratora. Uff…

Na tym jednak nie koniec, gdyż to, co wyróżnia ten filmowy fresk jest jeszcze niespotykana forma realizacji. HTWWW (dla wygody ten skrót będzie tu od teraz dominował) nakręcono bowiem w technice Cineramy – jednej z prób zrewolucjonizowania kina wobec konkurencyjnej telewizji (choć już w niemym Napoleonie z 1927 roku znalazło się miejsce na podobny eksperyment). Prób w dodatku szybko pogrzebanych z uwagi na wysokie wydatki oraz niewygodę realizacji i problematyczność eksploracji. Był to generalnie sposób szerokoekranowego wyświetlania obrazu w mocarnym formacie 2.

59:1 na… zakrzywionym ekranie o szerokości kątowej 146 stopni (czyli coś, co próbowano przełożyć współcześnie także na rynek domowy z pomocą niektórych modeli telewizorów – a co znowu się nie przyjęło). Do takiego seansu potrzeba było trzech zsynchronizowanych projektorów – odpowiedników trzech 35. milimetrowych kamer, którymi kręcono film. Do tego dochodziły jeszcze szpule z siedmiościeżkowym, zapisanym magnetycznie dźwiękiem (coś na kształt obecnego SDDS) oraz selsyn, którym napędzano całość.

Jak nietrudno się domyślić, Cinerama – oraz jej rosyjski odpowiednik, Kinopanorama – mogła być zatem wyświetlana jedynie w specjalnie przygotowanych do tego kinach (casus IMAX-a, z którym dzieli także dokumentalne korzenie). Do naszych czasów przetrwało zaledwie kilka takich obiektów – w Seattle, Hollywood i brytyjskim Bradford – co jedynie podbija unikalność takiego doświadczenia. Ale już w tamtych latach była to zaledwie kosztowna ciekawostka, którą porzucono wkrótce po premierze HTWWW – ostatniego i wraz ze Wspaniałym światem braci Grimm jedynego filmu fabularnego powstałego w tej technice – wieńcząc tym samym dekadę jej istnienia.

Oczywiście potem jeszcze przez wiele lat sygnowano tym hasłem produkcje nakręcone już po bożemu, na taśmie 70 mm, któremu to formatowi hołdował niedawno Quentin Tarantino w Nienawistnej ósemce. Ostatecznie jednak Cinerama odeszła do lamusa.

Oprócz ceny głównym tego powodem była niezwykła trudność w zainscenizowaniu akcji na planie. Kamery Cineramy, choć ogarniały bardzo dużo przestrzeni, co wiązało się z konkretnym rozbudowaniem wszelkich dekoracji, nie potrafiły… robić zbliżeń. W dodatku przez trzy obiektywy, które nagrywały materiał pod różnym kątem, trzeba było ustawiać aktorów w taki sposób, żeby potem na ekranie faktycznie patrzyli na siebie, a nie gdzieś w przestrzeń (co ewidentnie da się zauważyć w niektórych scenach wspomnianego Wspaniałego świata braci Grimm). Często więc kamera była dosłownie tuż przed ich nosem, a oni udawali, że partner stoi tuż obok.

W końcu twórcy musieli także zgrabnie kamuflować niemożliwe wówczas do zupełnego ukrycia w trakcie montażu linie powstałe na granicy każdego kąta – widoczne bardzo dobrze w postaci pionowego rozmycia/mgiełki na standardowych wersjach filmu, przeznaczonych do zwykłych kin. Dlatego też wszystkie sekwencje trzeba było szczegółowo rozplanować, umieszczając w konkretnych punktach drzewa, słupy lub fragmenty budynków tak, aby ujęcia wyglądały naturalnie.

To pisząc, trzeba przyznać, że mimo iż na współczesnych ekranach, nawet tych największych, HTWWW prezentuje się dość osobliwie (a warto wspomnieć, że na domowych nośnikach dostępne są obie jego wersje – zwykła, w formacie 2.89:1, oraz ta zakrzywiona, tak zwany Smilebox), to jednak także i bardzo pięknie, dostojnie. Głębia i szczegółowość obrazu jest tu naprawdę niespotykana, niekiedy wręcz czysto namacalna bez konieczności zakładania na głowę popularnych obecnie okularów 3-D. Krajobrazy Dzikiego Zachodu – w które wpleciono parę ujęć zapożyczonych z Alamo (1960), W poszukiwaniu deszczowego drzewa (1957) i This Is Cinerama (1952) – prezentują się w tym filmie zatem po prostu obłędnie, wespół z przywołaną na wstępie rozbuchaną muzyką tworząc naprawdę porywającą przygodę.

A kilka wybornie zrealizowanych scen – jak widok wnętrza przewracającego się powozu lub szarża ogromnego stada bizonów – to prawdziwe perełki kinematografii, zapierające dosłownie dech w piersiach. Czy jednak w tej wizualnej maestrii i oryginalnej formie nie ginie cała opowieść oraz jej sedno?

Bynajmniej. Przez 164 minuty (wliczając w to charakterystyczne dla filmów Złotej Ery plansze z uwerturą, antraktem i zakończeniem) obserwujemy losy rodziny Prescottów – począwszy od roku 1839, kiedy to, jak wielu im podobnych, przybywają pełni nadziei na niezdobytą prerię w poszukiwaniu nowego życia i możliwości. A na 1889 skończywszy, gdy historia zatacza swego rodzaju krąg, świecąc podobnie świetlaną przyszłością dla najmłodszych pokoleń rodu oraz niejakim ukojeniem dla tych ze starszych, których dzikość Zachodu i jego mieszkańców nie zdołała pokonać. Nie jest to co prawda mocno zwarta, totalnie absorbująca fabuła od A do Z, jak w przypadku chociażby Przeminęło z wiatrem. Raczej zgrabnie skondensowana i zapodana w niezwykle przystępny sposób lekcja historii, w kolejne rozdziały której – Rzeki, Równiny, Wojna secesyjna, Kolej, Bandyci i Epilog – wprowadza nas ciepły głos Spencera Tracy’ego.

Widzimy zatem fragmenty wojny secesyjnej, mierzących się z siłami natury osadników, samotnych traperów handlujących z Indianami oraz tychże Indian stających do nierównej walki z żelazną rewolucją w postaci kolei. Wszystko to opowiedziane z niezwykłą lekkością, ale i odpowiednią nutką refleksji, a nawet i zadumy nad tym, co już przeminęło, lecz na zawsze zostanie w narodzie. Brzmi może górnolotnie, jednak rzecz prawi wszak o budowaniu nowej cywilizacji. Zresztą Amerykanie wiedzą, jak sprzedać ludziom kino przez duże K, tak więc w HTWWW atrakcji jest wbrew pozorom mnóstwo, na czele ze standardowymi wątkami romansowymi, paroma chwytliwymi numerami taneczno-wokalnymi (w których, co nie powinno dziwić, przoduje Reynolds), obowiązkowymi dla gatunku strzelaninami i z widowiskowym, godnym prawdziwego filmu akcji finałem.

Nudzić się zatem na takiej lekcji zwyczajnie nie sposób, nawet jeśli nie każdy z tych elementów jest równie zajmujący co pozostałe i nie wszystkim każda część tej historii przypadnie do gustu. Obiektywnie rzecz biorąc takie na przykład wspomniane numery wodewilowe, choć mają jednak swoje fabularne uzasadnienie, sporo uroku, są perfekcyjnie wykonane i potrafią ożywić spokojniejsze sceny filmu, to coś, bez czego widz przypuszczalnie spokojnie mógłby się obejść. Również przycięcie go o kwadrans zapewne niewiele zmieniłoby w ogólnym odbiorze. A z uwagi na tematykę znajdzie się tu również kilka niezbyt wymyślnych schematów, które tak dobrze znamy z innych westernów.

Przy czym, co ciekawe, pomimo generalnie przyjaznych rodzinom ram opowieści (czyli bez epatowania seksem, przemocą, krwią oraz wulgaryzmami), jest to produkcja bardzo dorosła, niesiląca się na tanie sentymenty i bezpieczne upiększanie rzeczywistości. Dziki Zachód nie przebacza, wojna to piekło i bezsens, a życie ludzkie nie jest nic warte w starciu z sukcesem, pieniędzmi i galopującym przed siebie w szaleńczym tempie postępem cywilizacyjnym. To wszystko znajdziemy w HTWWW w proporcjach doskonale wyważonych, bez nachalnego pouczania, co dobre, a co złe; bez łopatologicznych tłumaczeń czy ckliwych dialogów, czasem w sposób zaskakująco wręcz zimny.

W końcu, jak by nie patrzeć, było to twarde miejsce dla twardych ludzi, których nie stać było na oglądanie się wstecz. Co oczywiście nie przekreśla unoszącej się nad całym projektem nostalgicznej atmosfery. A nawet i pewnej tęsknoty za czasami, które nie były wielkie jedynie z definicji, lecz, przede wszystkim, z ducha oraz serca – czasami romantycznej wolności okupionej niekiedy brutalną stratą innych wartości; niewinności przypieczętowanej krwią.

Ten pięknie kultywowany mit pionierów, w Jak zdobyto Dziki Zachód mieszający się z iście dokumentalnym sznytem, tłumaczy olbrzymi sukces filmu, na którym, rzecz jasna, próbowano jeszcze potem zarobić, kręcąc w 1976 roku serial o tym samym tytule i wypuszczając komiksową wersję całej historii (gdzie da się dostrzec parę scen nieobecnych na dużym ekranie, jakby wyciętych z gotowego dzieła – nie wiadomo zresztą, jak długie było ono w swej nieociosanej formie). Podnosi również jego ogólną jakość oraz niezaprzeczalną już samą w sobie wartość, nie tylko natury poznawczej. To pozycja obowiązkowa dla każdego wielbiciela dziesiątej muzy.

korekta: Kornelia Farynowska