Felietony - Cykle

JERZY KAWALEROWICZ

JERZY KAWALEROWICZ to reżyser, który całym sercem oddaje się filmowej sztuce, przekształcając osobiste doświadczenia w niezapomniane dzieła.

Published

14 lat ago

1 stycznia, 2012

Magdalena Skorus

„Zawód filmowca powinien uprawiać samotnik. Cóż, gdy robię film, to nic dla mnie nie istnieje. Reżyser to jest zawód, który wyrzuca z domu…”

FAKTY

Szklana pułapka 5

Urodził się 19 stycznia 1922 roku w Gwoźdźcu (dzisiaj miejscowość na Ukrainie), w licznej rodzinie hojnie obdarzonej talentami artystycznymi (muzyka, malarstwo, rysunek).
W 1936 roku wyjeżdża do Stanisławowa. Kiedy wybucha wojna ma zaliczoną tylko tzw.
małą maturę i ukończoną IX klasę. Wkrótce wstępuje do Instytutu Fizkultury i Sportu.
W 1941 roku do Stanisławowa wkraczają Niemcy i Kawalerowicz podejmuje pracę w niemieckiej lokomotywowni, kolejno pracuje jako tragarz na dworcu i magazynier. Zajęcia te dostarczają mu „porządnych” papierów i gwarantują względnie dobry byt materialny.
W czasie okupacji Kawalerowicz nie uczęszcza na żadne tajne komplety. W 1944 roku ucieka ze Stanisławowa do Krakowa. Tam zostaje warunkowo przyjęty do Akademii Sztuk Pięknych i zdaje zaocznie maturę.
W latach 1945-1946 uczęszcza na tzw. Warsztaty Filmowe Młodych w Krakowie.
Początkowo są to luźne, nieformalne spotkania ludzi zainteresowanych filmem. Na ich bazie powstaje później Instytut Filmowy, w ramach którego organizuje się Kurs Przeszkolenia Filmowego. Kawalerowicz staje się jednym z 50-ciu kursantów. W Instytucie wykładowcami byli m. in. Tatarkiewicz oraz Ingarden. Kraków staje się wówczas centrum polskiej, odradzającej się kinematografii. Antoni Bohdziewicz (m.in. 2+2=4), spiritus movens krakowskich inicjatyw filmowych, nakłania kursantów do pisania scenariuszy.
W 1946 roku Kawalerowicz asystuje przy propagandowym filmie Leona Buczkowskiego pt.
Chłopskie ręce. Przygotowanie do zawodu trwa niecałe 4 lata. Przez ten czas Kawalerowicz asystuje nie tylko u boku Buczkowskiego, ale także przy Jerzym Zarzyckim i Wandzie Jakubowskiej, która realizuje głośny Ostatni etap.
Kawalerowicz debiutuje jako współreżyser Gromady w 1951.
Po zrealizowaniu Celulozy (1953) Kawalerowicz zostaje okrzyknięty polskim neorealistą. Współpracuje z włoskim reżyserem Aldo Vergano (m.in. Słońce wschodzi) przy Czarcim żlebie.
Matka Joanna od Aniołów (1961) zdobywa prestiżową nagrodę w Cannes i daje reżyserowi międzynarodowy rozgłos, wywołuje także skandal.
Polski Episkopat uznaje film za antyreligijny.
Przez ponad 40 lat należał do PZPR aż do upadku partii.
Reżyser był długoletnim kierownikiem zespołu filmowego „Kadr”.
Po zrealizowaniu swojego długoterminowego projektu czyli Quo vadis, reżyser poświęcił się lekturom i podróżował.

„Lekarze zalecili mi ruch i kielich czerwonego wina dziennie. Z ruchem nie ma problemów – natomiast ponad wino przedkładam whisky.

CIEKAWOSTKI

Jako nastolatek miał zamiłowanie do turystyki górskiej. Wojna zastała go w karpackim schronisku turystycznym.
Wychował się na klasyce literackiej, a Faraona po raz pierwszy przeczytał w wieku 12 lat.
Był pracoholikiem, nie potrafił wypoczywać – przebył już trzy zawały serca.
Przygotowania do adaptacji Faraona trwały 4 lata. „Najpierw były lektury, potem podróże dokumentacyjne, zwiedzanie muzeów, konsultacje, projekty dekoracji, dobór aktorów, statystów, budowanie scenografii. Zdobyłem taką wiedzę, że mógłbym chyba obronić doktorat z egiptologii”- wspomina reżyser.
Podobno kandydatów do roli Ramzesa było aż 50-ciu.
Należał do inicjatorów organizacji Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku.
Przechowywał u siebie walizkę pełną orderów. Pewnego razu reżyser Siergiej Paradżanow wręczył Kawalerowiczowi order z czasów cara Mikołaja II – To za Faraona– powiedział. Za Matkę Joannę… reżyser otrzymał pięknie wyhaftowaną kapę.
Matkę Joannę od Aniołów oraz Austerię uważał za swoje najbardziej perfekcyjne filmy.
Niegdyś otrzymał ofertę nakręcenia fragmentu filmu Szymon Słupnik, ale z powodu kłopotów finansowych nie doszło do realizacji i ostatecznie film nakręcił Bunuel.
Zwiedził kawał świata: niemal całą Europę, był także w Argentynie, Ameryce, Brazylii, w Indiach i w Japonii.
Nigdy jako turysta. Jego podróże zawsze związane były z filmami.
Wśród ludzi, którzy wywarli na niego największy wpływ wymieniał Kazimierza Sumerskiego i Tadeusza Konwickiego.

NAJWAŻNIEJSZE NAGRODY

1953 – Celuloza – Nagroda Państwowa I stopnia dla reżysera
1954 – Pod gwiazdą frygijską – Nagroda Specjalna na Festiwalu w Karlovych Varach
1959 – Pociąg – Nagroda im.
Georgesa Melies na Festiwalu w Wenecji
1961 – Matka Joanna od Aniołów – Nagroda Specjalna Jury – Srebrna Palma na Festiwalu w Cannes
1966 – Faraon – nominacja do Oscara
1977 – Śmierć prezydenta – Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu w Gdańsku
1978 – Śmierć prezydenta – Srebrny Niedźwiedź na Festiwalu w Berlinie
1984 – Austeria – Złote Lwy Gdańskie
W 1979 roku Kawalerowicz otrzymuje w Moskwie Nagrodę Honorową za wyjątkowy wkład w kinematografię.

PODSTAWOWE WYZNACZNIKI STYLU

Różnorodność dorobku filmowego reżysera nie pozwala na jednoznaczne zaklasyfikowanie cech jego stylu. Kawalerowicz nie jest wierny żadnemu z gatunków, nie preferuje jakichś konkretnych tematów filmowych.
Reżyser poświęca najwięcej uwagi relacji formy do treści filmu. Dobrze ukształtowana forma ma zasadniczy wpływ na całokształt dzieła filmowego. Przed przystąpieniem do zdjęć każdy ruch kamery zostaje rozrysowany. Robienie szkiców dekoracji i miejsc, w których zostaną rozstawieni aktorzy, reżyser uważa za podstawowy etap pracy nad filmem.
Wirtuoz kamery. Reżyser myśli kategoriami tworzywa filmowego i możliwościami jego kształtowania. Głównym medium przekazu jest zawsze forma.
Kamera w jego filmach wydaje się wszechobecna i wszechwiedząca, uczestniczy w historiach filmowych nieomal na zasadzie „dramatis personae”. Kawalerowicz posługuje się też często figurą kamery subiektywnej (np. Prawdziwy koniec wielkiej wojny, Gra, Matka Joanna…).
Filmami Prawdziwy koniec wielkiej wojny, Pociąg i Matka Joanna od Aniołów Kawalerowicz wpisał się w nurt szkoły polskiej, jednak zachował całkowitą odrębność.
Nie podejmował wielkiego tematu szkoły ani nie podzielał jej pasji rozrachunkowych. Los Polaka w tych filmach stanowi dla Kawalerowicza temat do wnikliwych analiz psychologicznych. Reżyser nie zajmuje się tu jednak losem Polaka w planie historiozoficznym czy losem narodu. Mówi raczej o jednostce. Jego bohaterowie borykają się z problemami psychicznych i moralnych skutków wojny oraz ze swoim duchowym kalectwem, uniemożliwiającym im powrót do normalnego życia. Dramaty psychologiczne tego okresu odznaczają się subtelnym i kameralnym charakterem.
Kawalerowicz świadomie szuka rygorów i ograniczeń, by wydobyć maksimum refleksji ze starannie wyselekcjonowanych środków.
Ograniczenia przestrzenne dyktują wirtuozowską formę: kamera staje się dynamiczna, kadrowanie zmienne i wyszukane. Miejscem akcji bywają ciasne, zamknięte pomieszczenia (np. przedział pociągu, klasztorna cela, oberża). We wnętrzach ważne staje się kadrowanie, następują wielkie zbliżenia oczu i partii twarzy. Istotne staje się ukazanie faktury filmowego obiektu.
Podkreślanie atmosfery wyizolowania (np. Pociąg, Matka Joanna od Aniołów, Austeria).
Motyw kobiety jako istoty obcej w świecie urządzonym przez mężczyzn, niezrozumianej i próbującej się wymknąć ich nienawiści czy miłości, obu jednako raniącym.
Reżyserii Kawalerowicza patronuje umiar, dyscyplina i chłód – nawet asceza sposobu adaptacji. W gatunku filmu historycznego, widowiskowego (Faraon) reżyser zastosował konsekwentnie ograniczone do wybranej gamy środki wyrazu.
Od czasu realizacji Faraona pojawiają się nowe tematy w twórczości reżysera, ukazane w odmiennej perspektywie. Śmierć prezydenta, Austeria,Jeniec Europy podejmują refleksje natury politycznej, historycznej i moralnej, a kameralny dramat psychologiczny schodzi na dalszy plan. W tym okresie swojej twórczości Kawalerowicz zafascynowany jest kinem refleksyjnym, co oznacza odejście od czystej wizualności.
Sama obrazowość ulega tu surowym ograniczeniom.