W HOŁDZIE KASKADEROM. Na krawędzi życia i śmierci

Legendą polskiego kaskaderstwa jest Krzysztof Fus, który trzykrotnie przeżył śmierć kliniczną, doznał licznych poparzeń, złamań i paraliży. Na planie filmu Dublerzy (2006) – z winy pirotechnika – urwało mu lewą nogę. Ale już na początku kariery miał poważne kontuzje. Niefortunny skok z wagonika kolejki górskiej w Zniczu olimpijskim (1969) przykuł go na wiele miesięcy do szpitalnego łóżka. Gdy wrócił do pełnej sprawności fizycznej… podpalił się na planie filmu Agent nr 1 (1971), co też wymagało solidnej rehabilitacji. Niezły numer zaliczył między innymi w Wilczych echach (1968), gdzie z galopującego konia wskoczył do studni. Był również krokodylem w Hydrozagadce (1970) i lwem we W pustyni i w puszczy (1973).

Westerny, filmy sensacyjne, przygodowe i wojenne, a czasem nawet komedie wymagają często współpracy nie bojących się ryzyka wyczynowców. Nawet Jackie Chan potrzebuje czasem wsparcia – w filmie Wheels on Meals (1984) skorzystał z dublera Shigeru Ishihary w sekwencji manewrów na deskorolce. A wypromowana przez Quentina Tarantino Zoë Bell jest idealnym przykładem na to, że kobiety mogą również z powodzeniem wykonywać ten zawód. Popisowe numery zaliczyła jako dublerka Umy Thurman w Kill Bill (2003-04) oraz jako aktorka i kaskaderka w Death Proof (2007). Wcześniej zakładała strój Xeny, wojowniczej księżniczki (1998-2001). Kobiety-kaskaderki działają również w polskim kinie, może nie jest ich zbyt wiele (przypomina się sytuacja, kiedy Krzysztof Fus dublował Magdalenę Zawadzką i Zofię Merle), ale ktoś na pewno się znajdzie, choćby Zofia Bachleda. Przewodnik tatrzański, instruktor narciarski, pasjonatka wspinaczek wysokogórskich. Swoimi umiejętnościami wykazała się w filmach Pajęczarki (1993), Prowokator (1995), Pianista (2002) i Lęk wysokości (2011).

Można wspomnieć jeszcze o wywodzącym się z Francji stylu parkour. Uprawiających ten sport wyczynowców nazywa się traceurami. Ta niezwykle dynamiczna i efektowna sztuka przemieszczania się polega na wykonywaniu widowiskowych akrobacji i skoków, mających na celu szybkie pokonywanie przeszkód. Najlepiej sprawdza się w scenach ucieczek. Parkour można zobaczyć m.in. w filmie Yamakasi (2001), a także w Casino Royale (2006), gdzie Sébastien Foucan brawurowo umykał ścigającemu go agentowi 007. Jednak w tym pościgu rozegranym na Madagaskarze obok typowych dla parkouru trików znalazło się też miejsce dla bardziej niebezpiecznych numerów, więc Foucan potrzebował dublera. Za to bez pomocy kaskadera doskonale sobie poradził David Belle, odtwórca głównej roli w filmie 13. dzielnica.

Od 2001 kaskaderzy honorowani są za swoją pracę co roku podczas ceremonii The Taurus World Stunt Awards. Przyznawane są również nagrody za całokształt twórczości. Zdobyli je między innymi: Hal Needham (dubler Burta Reynoldsa), Buddy Van Horn („sobowtór” Clinta Eastwooda, a także Guya Williamsa w serialu Zorro), Terry Leonard (odpowiedzialny za katastrofę pociągu w Ściganym), Vic Armstrong (wcielał się w Supermana, Jamesa Bonda i postacie Harrisona Forda), Jeannie Epper (Wonder Woman i Aniołki Charliego – seriale z lat 70.), Loren Janes (przez 20 lat dubler Steve’a McQueena) i Buddy Joe Hooker (to jest prawdziwy Stuntman Mike, a nie Kurt Russell).

W kinie niemym skakano z 10 metrów, w latach 90. – już z 200 metrów. Stało się to możliwe dzięki lepszym zabezpieczeniom, jakimi dawniej nie dysponowano. Mimo tego jednak nadal zdarzały się tragiczne wypadki na planie filmowym. Dwie kaskaderki, Sonja Davis i Janet Wilder, miały pecha – obie zginęły podczas wykonywania swojej pracy. Możliwe, że z braku doświadczenia, gdyż obie były młode, możliwe, że z powodu zaniedbania realizatorów albo zwykłego zrządzenia losu. Scott Wilder, mąż Janet, był na planie, gdy jego żonie przydarzył się tragiczny wypadek, ale nikogo nie oskarżał o jej śmierć, gdyż wiedział, iż osoby pracujące w tym zawodzie podejmują ryzyko na własną odpowiedzialność. Muszą liczyć się z tym, że nie wszystko się uda, nawet jeśli zostanie perfekcyjnie zaplanowane. Od życia kaskadera ważniejsze są pieniądze włożone w produkcję, więc prace nad filmem są kontynuowane mimo nawiedzających ekipę przeciwności. Ale nawet aktorzy unikający ryzyka mogą ulec tragicznym wypadkom – tak jak Roy Kinnear, który występ w Powrocie muszkieterów (1989) przypłacił życiem (zmarł w wyniku obrażeń po upadku z konia).

Kaskaderzy nie dostają Oscarów, ale oglądając jakiś spektakularny film akcji warto pamiętać, że sceny, które oglądamy, to popis odważnych fachowców nie pokazywanych nigdy w zbliżeniach, którzy słowa „niemożliwe” używają oszczędnie. Mimo licznych kontuzji są ciągle w formie, ale zdają sobie sprawę, że zawsze może dojść do tragicznego wypadku, przekreślającego ich dalszą karierę. Aby jednak nie dochodziło do takich zdarzeń jak w Strefie mroku (1983), na planie której zginął aktor Vic Morrow, reżyserzy, koordynatorzy i stuntmeni muszą wykazać się nie tylko wiedzą i umiejętnościami, ale przede wszystkim ostrożnością, rozwagą i wyobraźnią. Nie każdy może być kaskaderem, ale każdy może być widzem podziwiającym efekty ich pracy. Również w epoce digitalizacji kaskaderzy są niezastąpieni – nawet Spiderman skacze po wieżowcach dzięki pracy prawdziwych kaskaderów, a nie cyfrowych tworów. Za pomocą komputera można wymazać liny asekuracyjne lub wykreować sztuczną scenografię, ale nie stworzy się człowieka, który wykona niebezpieczny numer kaskaderski. A nawet jeśli się stworzy, to powstanie efekt sztuczności, który uważny widz dostrzeże.