Kino europejskie: FEDERICO FELLINI

“Nie mogę patrzeć na rzeczy z dystansem, np. poprzez kamerę.
Nigdy nie przykładam oka do kamery. Do diabła z obiektywem.
Chcę być pośrodku rzeczy. Muszę wiedzieć wszystko o każdym,
kochać wszystko wokół mnie…”

O REŻYSERZE

Federico Fellini to bez wątpienia jeden z najwybitniejszych reżyserów włoskich. Twórca pełen sprzeczności, baczny obserwator, mag-wizjoner, zafascynowany plebejsko-jarmarczną stroną sztuki, czerpiący natchnienie z filozofii Junga oraz malarstw Boscha i Bruegla… Początkowo nic nie wskazywało na to, że film stanie się jego najważniejszym życiowym wyborem, ale jak sam mówił “ważąc na szali moje lenistwo, ignorancję, ciekawość, mój brak dyscypliny i niezdolność do ponoszenia autentycznych ofiar, doszedłem do przekonania, że kino może być moją ojczyzną”.

Fellini urodził się w 1920 roku w Rimini, w małym nadmorskim miasteczku. W 1938 – żądny przygód i ciekawy świata – opuszcza je i udaje się do Florencji, gdzie dostaje pracę w drukarni. Jednak niespokojny charakter nie pozwoli mu długo pozostać w jednym miejscu i już rok później młody Federico przybywa do Rzymu, miasta, które zauroczy go do tego stopnia, że poświęci mu jeden ze swoich najsłynniejszych filmów. W Rzymie zapisuje się na wydział prawa tamtejszego Uniwersytetu – decyzja ta nie wynika tyle z chęci zdobywania wiedzy, ale raczej z uniknięcia służby wojskowej. W międzyczasie poznaje nowych ludzi, zakochuje się, a w roku 1940 dostaje posadę dziennikarza w tygodniku “Marc’Aurelio”. W tym też roku reżyser Mario Mattoli proponuje mu współpracę przy realizacji filmów – Fellini chętnie się zgadza i szybko z pozycji gagmana awansuje do rangi scenarzysty, nie zdając sobie na razie sprawy, że jest to pierwszy krok do wielkiej sławy.

Zresztą początkowo wszelkich kwestii związanych z filmem nie traktował poważnie. Był to tylko dodatek do interesów – w 1944 otworzył bowiem zakład The Funny Face Shop, który świadczył usługi dla żołnierzy amerykańskich i angielskich (wykonywanie pocztówek, zdjęć pamiątkowych, karykatur). I tym razem przypadek zadecydował o losie Federica – pewnego razu w zakładzie tym pojawił się Roberto Rossellini, znany reżyser, który zaproponował Felliniemu współpracę przy tworzeniu scenariusza nowego filmu – tym filmem okazuje się być Rzym, miasto otwarte, jedno z najsłynniejszych dzieł Rosselliniego. Fellini zostaje współscenarzystą i asystentem reżysera także przy kolejnych filmach Rosselliniego, m.in. przy Paisie. I właśnie w tym momencie przychodzi objawienie – mimo, że jest już cenionym scenarzystą nowej szkoły filmu włoskiego, Fellini chce sam zacząć tworzyć odrębne światy i pokazać wszystkim własny punkt widzenia. Debiutuje w 1950 roku filmem Światła variete i szybko zdobywa uznanie krytyków i publiczności. W ciągu 40 lat od debiutu – aż do swojej śmierci w 1993 roku – nakręci jeszcze ponad 20 filmów, z których większość na zawsze zapisze się w historii kina.

NAJWAŻNIEJSZE NAGRODY

1953 – Wałkonie – Srebrny Lew (Wenecja)
1954 – La Strada – Srebrny Lew (Wenecja)
1957 – La Strada – Oscar (najlepszy film zagraniczny)
1957 – Noce Cabirii – nagroda na festiwalu w Cannes dla najlepszej aktorki
1958 – Noce Cabirii – Oscar (najlepszy film zagraniczny)
1960 – Slodkie życie – Złota Palma na festiwalu w Cannes (najlepszy film)
1961 – Slodkie życie – Oscar za najlepsze kostiumy
1961 – Slodkie życie – Drugie miejsce na liście najlepszych filmów zagranicznych w USA
1961 – Slodkie życie – Nagroda nowojorskiej krytyki filmowej
1964 – Osiem i pół – Oscar (najlepszy film zagraniczny)
1975 – Amarcord – Oscar (najlepszy film zagraniczny)
1987 – Wywiad – Nagroda Czterdziestolecia na MFF w Cannes
1987 – Wywiad – Grand Prix na MFF w Moskwie

PODSTAWOWE WYZNACZNIKI STYLU

• zafascynowanie widowiskiem, światem sztuki – głównie tej plebejskiej, jarmarczno-cyrkowej (wędrowni komedianci w Światłach variete, teatrzyk w Wałkoniach, cyrkowcy w La stradzie i Klownach)
• ukazywanie mechanizmów rządzących tłumem
• pokazywanie ludzi z marginesu społecznego, środowisk odrzuconych poza nawias (ulubionymi postaciami są: wędrowni aktorzy, nieudacznicy życiowi, prostytutki, żebracy, oszuści, nimfomanki, starzejący się artyści – wystarczy obejrzeć Amarcord, Rzym, Ginger i Freda, Światła variete
• główne motywy: motyw artysty i jego dzieła (od Słodkiego życia zaczyna dominować temat patologii sztuki i kryzysu artystycznego, szczególnie mocno zaznaczony w Osiem i pół, Toby Dammicie i Satyriconie); motyw procesji (La strada, Noce Cabirii, Slodkie życie, Osiem i pół), motyw duchownych (pokaz mody kościelnej w Rzymie, zakonnice w Giulietcie i duchach i La stradzie, klerycy w Wałkoniach i Osiem i pół), motyw rozkładu i niemocy (Slodkie życie, Osiem i pół, Casanova), motyw podróży, wędrówki – także w sensie duchowej przemiany lub jako powrót do “źródeł” (wędrówka bohatera z Miasta kobiet, Klowni, Casanova, A statek płynie, Rzym, Amarcord), motyw gaszonego światła (Amarcord, Miasto kobiet, Ginger i Fred, Próba orkiestry), motyw wody, morza (Casanova, A statek płynie, Słodkie życie, Giulietta i duchy, La strada), motyw kobiety -mitu (kobieta jako jungowska anima, matka-natura, bóstwo łączące w sobie zło i dobro, pokusę i pobożność, światło i cień – Slodkie życie, Miasto kobiet, Satyricon, Giulietta i duchy, Osiem i pół, Kuszenie doktora Antoniego)
• fascynacja magią, spirytyzmen, egzotyką, pogańskimi obrządkami (zwłaszcza Giulietta i duchy, Satyricon)
• akcentowanie ulotności chwil, przemijalności życia + skłonności turpistyczne (Klowni, Ginger i Fred, Rzym, Casanova, Satyricon, Światła variete)
• czerpanie z filozofii jungowskiej – Fellini analizuje proces indywiduacji, wychodzenia z nieświadomości w kierunku odkrywania prawdziwej natury rzeczy, śledzi próby dochodzenia do “ja” poprzez symboliczną podróż w głąb samego siebie
• inspiracje manieryzmem i barokowością – stąd kiczowatość scenerii w Casanovie, zapełnianie ekranu groteskowymi i dziwacznymi ludźmi-manekinami, pokazywanie brzydoty i sztuczności, teatralizacja scen, aluzyjność i alegoryczność przekazu, ukazywanie nienaturalnie skręconych ciał, aktorów zastygających w osobliwych pozach (też np. Miasto kobiet)
• częsty brak finału – otwarte, zawieszone zakończenie, pełne wieloznaczności i znaków zapytania
• balansowanie na granicy jawy i snu (poetyka oniryczna), patosu i groteski, powagi i ironii, rzeczywistości i złudzenia – “Film przypomina sen, który zawiera najgłębsze prawdy naszego umysłu, naszej człowieczej istoty. Sen opowiada, fotografuje (właśnie jak film) przestrzenie, klimaty, momenty tej najbardziej tajemniczej cząstki nas samych, o której nie wiemy nawet gdzie się mieści, najtrudniejszej do dotknięcia. Przypominając życie codzienne, a zarazem marzenie senne, film pokazuje równocześnie zachowanie zewnętrzne i wewnętrzne. Wydaje się więc być najbardziej totalnym, pełnym i głębokim przedstawieniem rzeczywistości” (Il Tempo, 5 IX’78)
• podejmowanie rozrachunków z narodowymi stereotypami – ironiczne spojrzenie na ideał “Włocha poczciwego”, żyjącego w świecie złudzeń, egoistycznego, pozbawionego szerszego spojrzenia na otaczającą go rzeczywistość, traktującego siebie ze śmiertelną powagą, konformistycznego, bez wyobraźni i indywidualności – Fellini – karykaturzysta wytyka mu jego zakłamanie i niedojrzałość emocjonalną. Pokazuje prowincjonalne życie ludzi, którzy boją się żyć i którzy tkwią w stagnacji, marząc o “wielkim świecie” – nie potrafią się jednak zdobyć na to, by wyrwać się z tej monotonii codzienności i zapewnić sobie nowe perspektywy (Biały szejk, Wałkonie)
• częsty brak typowej struktury fabularnej – przeważnie są to luźne epizody, połączone ze sobą postacią głównego bohatera lub podobieństwem wątków (Słodkie życie, Rzym, Satyricon)

FILMOGRAFIA

• 1950 – Światła Variete (Luci Del Varieta)
• 1952 – Biały Szejk (Lo Sceicco Bianco)
• 1953 – Wałkonie (I Vitelloni)
• 1953 – Biuro Matrymonialne (Un’agenzia Matrimoniale) [epizod filmu Miłość w mieście]
• 1954 – La Strada
• 1955 – Niebieski Ptak (Il Bidone)
• 1957 – Noce Cabirii (Le Notti Di Cabiria)
• 1960 – Slodkie życie (La Dolce Vita)
• 1962 – Kuszenie Doktora Antoniego (Le Tentazioni Del Dottor Antonio) [epizod filmu Boccaccio 70]
• 1963 – Osiem i pół (Otto E Mezzo)
• 1965 – Giulietta i duchy (Giulietta Degli Spiriti)
• 1968 – Toby Dammit [epizod filmu Trzy kroki w szaleństwo]
• 1969 – Satyricon
• 1970 – Klowni (I Clowns)
• 1972 – Rzym (Roma)
• 1974 – Amarcord
• 1976 – Casanova (Il Casanova Di Fellini)
• 1978 – Próba orkiestry (Prova D’orchestra)
• 1980 – Miasto kobiet (La Citta Delle Donne)
• 1983 – A statek płynie (E La Nave Va)
• 1985 – Ginger i Fred (Ginger e Fred)
• 1987 – Wywiad (Intervista)
• 1989 – Głos Księżyca (La Voce Della Luna)

LITERATURA

• Kornatowska M.: Fellini. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Warszawa, 1989.
• Zapponi B.: Mój Fellini. Prószyński i S-ka, 2000.

Tekst z achiwum film.org.pl