Kino europejskie: ALEKSANDER SOKUROW

U Sokurowa przeważa nakierowanie na prywatność. W jego dokumentach osoby publiczne, znane postaci ukazywane są na tle zdarzeń codziennych. Nadzwyczajność tych osób nie wyklucza ich z codziennej egzystencji społecznej i politycznej. (“Sonata skrzypcowa. Dimitri Szostakowicz.”, śpiewak Fiodor Szalapin w “Elegii”, Borys Jelcyn w “Radzieckiej elegii”, Andriej Tarkowski w “Moskiewskiej elegii”). Zderzenie sfery prywatnej i publicznej jest osią wielu filmów Sokurowa, zarówno dokumentalnych, jak i fabularnych.

W cyklu dokumentalnym elegii przeważa osobisty ton i charakterystyczna subiektywna perspektywa, wyznaczana przez odautorski komentarz zza kadru. Sokurow posługuje się tu rodzajem “efektu marginesu”: to, co ważne rozgrywa się w ciszy i jakby w cieniu pozostałych wątków.

Efekt “matowej szyby”, ulubiony zabieg reżysera, to nie tylko zamglona, nieostra faktura zdjęć. Chodzi tu także o obserwatora (autora), który ukrywa się za matową szybą, oddzielającą go od przedstawianej rzeczywistości. Jest to szczególny, jakby pozbawiony autorskiej interpretacji, stosunek do świata. Postaci wydają się stapiać z tłem, a nieostre, jakby zamglone zdjęcia stawiają widza w sytuacji kogoś, kto śni koszmarny sen, od którego trudno się uwolnić. W takiej wizualnej stylistyce powstały m. in. “Imperium”, “Elegia podróży”,”Matka i syn”, “Moloch”oraz “Cielec”. Niewyraźne zdjęcia powodują, że widz instynktownie próbuje przystosować zmysł wzroku do obrazu, który nie ułatwia mu przeniknięcia do rzeczywistości filmowej. “Sokurow oferuje obrazy nierozstrzygalne, które często nie poddają się prostej interpretacji, ale jednocześnie hipnotyzują szczególną intensywnością i budują, niezwykle istotny w filmach artysty, efekt NIEUCHWYTNEGO ZNACZENIA”. Ten zabieg sugeruje przenikanie poetyki snu do filmu. Widz zostaje wpisany w rolę śniącego koszmar, co narzuca perspektywę subiektywną.

Filmy Sokurowa uruchamiają subiektywność widza. Reżyser przyznaje, że jego kino nie wychodzi odbiorcy naprzeciw. Tylko aktywne zaangażowanie widza w świat przedstawiony, jego poddanie się rytmowi obrazów (zwykle niebędących nośnikiem filmowego opowiadania) pozwala na pełny odbiór tego kina. Kino Sokurowa stawia widza w trudnej sytuacji odbiorczej.

Według Sokurowa sztuka nie jest przeznaczona dla wszystkich. W istocie twórczość reżysera trafia do wąskiego grona odbiorców. Hermetyczny świat jego filmów nie jest jednak wynikiem snobistycznego pragnienia wynalezienia skomplikowanego języka na wyrażenie prostych zjawisk. To sama rzeczywistość jest tak złożona, iż – by uchwycić jej tajemniczość – nie zawsze można mówić wprost.

Sokurow chętnie korzysta ze strategii Bressona dotyczącej aktorów, według której aktor stwarza pewien typ postaci podporządkowanej idei twórcy. Aktor nie interpretuje swojej roli; nie tyle “gra”, co po prostu jest. Sokurow jest jednak mniej radykalny w kwetii “modelu Bressona” i pozwala wykorzystanym już “modelom” pojawić się w swoich filmach. Modelem Sokurowa w “Dniach zaćmienia” jest Aleksiej Ananisznow – nieprofesjonalny artysta, który odpowiada założeniom modelu Bressona. W “Drugim kręgu”, choć postać głównego bohatera jest przedłużeniem tej, którą poznaliśmy w pierwszej częsci trylogii, Ananisznowa zastępuje Piotr Aleksandrow. Aleksandrow gra także w “Kamieniu”, Ananisznow powraca natomiast w “Matce i synu”. Być może dlatego, że wymienione filmy stanowią w dużej mierze artystyczną całość i stanowią różne warianty opowieści o utracie i upadku.

Reżyser podejmuje często wątki przemijania i utraty. Z twórczości Sokurowa przebija zainteresowanie historią, obecną zarówno w jego filmach fabularnych, jak i dokumentanych. Jest to jednak historia pokazana z perspektywy indywidualnego, często “marginalnego” przeżycia, utrudniającego widzowi zrekonstruowanie faktów. (“Moloch”, “Cielec”,”Rosyjska arka”)

Najważniejsze nagrody:
1987 – “Samotny głos człowieka” – Brązowy Gepard na Festiwalu w Locarno
1987 – “Samotny głos człowieka” – Nagroda FIPRESCI poza konkursem na Festiwalu w Moskwie
1989 – “Dni zaćmienia” – Nagroda OCIC, specjalne wyróżnienie na Festiwalu w Berlinie
1989 – “Zbaw nas i chroń” – Nagroda FIPRESCI na Festiwalu w Montrealu
1991 – “Drugi krąg” – Nagroda FIPRESCI na Festiwalu w Rotterdamie
1991 – “Elegia” – Nagroda KNF na Festiwalu w Rotterdamie
1996 – “Elegia orientalna” – Grand Prix na Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Oberhausen
1997 – “Robert. Szczęśliwe życie” – Główna nagroda na Festiwalu w Oberhausen
1997 – “Matka i syn” – Nagroda Andrieja Tarkowskiego, nagroda specjalna jury i nagroda rosyjskiej krytyki filmowej na Festiwalu w Moskwie
2001 – “Cielec” – Złoty Baran – nagroda rosyjskiej krytyki dla najlepszego reżysera i dla najlepszego filmu
2002 – “Rosyjska arka” – Nagroda za wizyjność obrazu na Festiwalu w Toronto
2003 – “Rosyjska arka” – Nagroda dla najlepszego reżysera na Festiwalu w Maladze
2003 – Amerykańska nagroda Wolności Andrzeja Wajdy za całokształt dokonań artystycznych

Filmy dokumentalne:
1978 – “Maria”
1979 – “Sonata dla Hitlera” / “Sonata dla Gitlera”
1981 – “Sonata na skrzypce. Dimitri Szostakowicz” / “Altowaja sonata. Dimitri Szostakowicz”
1982 – “I nic więcej” / “I niczewo bolsze”
1984 – “Wieczorna ofiara” / “Żertwa wieczerniaja”
1985 – “Trud cierpliwości” / “Tierpienie trud”
1986 – “Elegia”, “Moskiewska elegia” / “Moskowskaja elegia”
1989 – “Radziecka elegia” / “Sowietskaja elegia”
1990 – “Petersburska elegia” / “Peterburskaja elegia”, “Na temat wydarzeń na Zakaukaziu” / “K sobytiam Zakawkazie”, “Prosta elegia” / “Prostaja elegia”, “Leningradzka retrospektywa” / “Leningradskaja retrospektiwa”
1991 – “Przykład intonacji” / “Primier intonacji”
1992 – “Elegia z Rosji” / “Elegia iz Rossiji”
1995 – “Żołnierski syn” / “Soldatskij syn”, “Duchowe głosy” / “Duchownoje golosa”
1996 – “Elegia orientalna” / “Wostocznaja elegia”, “Robert. Szczęśliwe życie” / “Robier. Sczastliwaja żizn”
1997 – “Skromne życie” / “Smiriennaja żizn”, “Petersburski dziennik” / “Peterburskij dniewnik”
1998 – “Spowiedź” / “Powinnost”, “Dialogi z Sołżenicynem” / “Dialogi z Sołżenicynym”
1999 – “dolce…”
2001 – “Elegia podróży” / “Elegia dorogi”
2005 – “Diary of St. Petersburg”
2006 – “Elegiya zhizni. Rostropovich. Vishnevskaya.”
2009 – “Chitaem ‘Blokadnuyu knigu'”
2010 – “Intonatsiya. Valery Zorkin”, “Intonatsiya. Sergei Slonimsky”, “Intonatsiya. Arsen Kanokov”, “Intonatsiya. Boris Averin”, “Intonatsiya. Yuri Shmidt”, “Intonatsiya. Vladimir Yakunin”

Filmy fabularne:
1978 – “Samotny głos człowieka” / “Odinokij gołos czelowieka”
1980 – “Zdegradowany” / “Rozżałowannyj”
1983 – “Bolesna indyferencja” / ” Skorbnoje biezczuwstwie”
1986 – “Imperium” / “Ampir”
1988 – “Dni zaćmienia” / “Dni zatmienia”
1989 – “Zbaw nas i chroń” / “Spasi i sochrani”
1990 – “Drugi krąg” / “Krug wtoroj”
1992 – “Kamień”
1993 – “Ciche strony” / “Tichyje stranicy” / “Verborgene Seiten”
1996 – “Matka i syn” / “Mat’ i syn”
1999 – “Moloch”
2000 – “Cielec” / “Telets/Taurus”
2002 – “Rosyjska arka” / “Russkij kowczior”
2003 – “Ojciec i syn”/ “Otets i syn”
2005 – “Słońce”/ “Solntse”
2007 – “Aleksandra”
2008 – “Cinema16: World Short Films” (video short)
2010 – “Faust”

Tekst z archiwum film.org.pl