Kino europejskie: ALEKSANDER SOKUROW

“W kinie nie pojawiają się żadne nowe zjawiska, a ja nie wierzę, że zjawiska takie mogą w ogóle zaistnieć. Tylko artyści są naprawdę nowi. Sztuka jest wieczna – nigdy nie jest stara, ani nowa…”

Aleksander Sokurow urodził się 14 czerwca w 1951 roku w ówczesnym ZSRR. Dzieciństwo spędził na przysłowiowych “walizkach”, przenosząc się z miejsca na miejsce z powodu pracy ojca – oficera. Częsta zmiana miejsc zamieszkania oraz szkół wykształciła w nim naturę samotnika, zamykającego się we własnym świecie.

Studiował historię, ale w 1975 roku wyruszył do Moskwy i zdał do szkoły filmowej na reżyserię (VGIK). Na studiach nakręcił wiele krótkometrażówek, ale nauczyciele niezmiennie określali jego twórczość mianem “dziwacznej, formalnej i zmanierowanej”. Byli raczej dalecy od pochwał. Nie pomogło nawet prestiżowe stypendium im. Siergieja Eisensteina za film “Samotny głos człowieka”, 1978. Cenzorzy nie dopuszczali filmów Sokurowa do publicznych projekcji aż do połowy lat osiemdziesiątych. Talent Sokurowa docenił dopiero Andriej Tarkowski i to on pomógł mu zdobyć pracę w wytwórni Lenfilm. Sokurow pracował dla niej od 1980 roku, kiedy nakręcił krótkometrażówkę pt. “Zdegradowany”.

Po nakręceniu “Bolesnej indyferencji” w 1983 roku, Sokurow utracił możliwość nakręcenia kolejnego projektu fabularnego. Władze interweniowały już na etapie produkcji filmu, ostatecznie nie dopuściły do jego dystrybucji. Tematyka filmu poruszała problem jednostki wobec historii, jej bezsilności wobec świata zewnętrznego. Następny film fabularny powstał dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych, kiedy nadszedł zmierzch sowieckiego imperium.

Brak możliwości rozpowszechniania filmów fabularnych spowodował, że Sokurow zwrócił się ku formom dokumentalnym. Już wczesne filmy dokumentalne reżysera wykraczają poza klarowną formę gatunkową. Dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych twórczość Sokurowa zaczęła być szerzej doceniana. Wówczas reżyser nawiązał współpracę z producentami zachodnimi, na komfortowych warunkach finansowania i zapewniających mu profesjonalną dystrybucję. Przy współpracy azjatyckich i europejskich producentów Sokurow ufundował własną wytwórnię filmową o nazwie “Brzeg”. Wytwórnia znajduje się w Sankt Petersburgu i wspiera niezależną twórczość filmową.

Pisarz Grigorij Bakłanov, na podstawie prozy którego powstał film “Zdegradowany”, po obejrzeniu materiału filmowego kategorycznie zażądał usunięcia swojego nazwiska z czołówki filmu. Powodem była sprzeczność intencji autorskich z interpretacją Sokurowa.

“Rosyjska arka” to pierwszy tego typu film bez montażowego cięcia. Film zamyka się w jednym ujęciu, które trwa dziewięćdziesiąt minut. Realizacja “Arki…” okazała się bardzo skomplikowana. Film miał być nakręcony w Ermitażu (najwspanialsze rosyjskie muzeum zezwoliło tylko na jeden dzień uczynić z niego plan filmowy) i odzwierciedlać wędrówkę bohatera – narratora przez kolejne sale, zawierające ślady historii i dawnej wielkości Rosji. Choć utwór nie wymagał montażu, jego postprodukcja była bardzo skomplikowanna. Każdy kadr obrabiano komputerowo, by uzyskać odpowiednie walory wizualne i kolorystyczne. Udźwiękowienie filmu wymagało realizacji na miarę superprodukcji – w finałowej scenie występuje ponad 600 osób, w tym grająca na żywo orkiestra. Film był realizowany techniką cyfrową, z całkowitym pominięciem taśmy filmowej. Sygnał zapisywano od razu na dyskach komputerowych bez jakiejkolwiek kompresji. Jeszcze większe wrażenie robi fakt, iż film nakręcono tylko raz, nie było dubli, choć z powodów technicznych dwukrotnie zatrzymywano kamerę. Na szczęście przerwy te występowały zaledwie po kilku minutach od uruchomienia sprzętu. W realizację filmu zaangażowano ogółem 4.5 tysiąca ludzi.

Reżysera interesuje kino każdego rodzaju, z wyjątkiem komedii. Ten gatunek nie mieści się w obszarze jego twórczej filozofii. Kino jest dla Sokurowa rodzajem “daru”, którego nie wolno używać do celów błahych czy dla uciesznej rozrywki. Kino, to dla niego rodzaj misterium, prowadzącego do wtajemniczenia, przekroczenia granic zrozumienia.

Reżyser swobodnie miesza stylistyki. W jego filmach znaleźć można nawiązania do niemieckiego ekspresjonizmu filmowego, inspiracje Griffithem, Leni Riefenstahl, Robertem Bressonem czy Robertem Flaherty’m. Jego przewodnikiem duchowym oraz oddanym przyjacielem był Andriej Tarkowski, on także wskazał Sokurowowi ścieżki artystycznego rozwoju.

Cechą charakterystyczną twórczości Sokurowa jest tendencja do “niedokładnych adaptacji”. Często klasyka dziewiętnastowiecznej literatury rosyjskiej jest dla reżysera jedynie punktem wyjścia dla całkowicie autorskiej wizji. (“Samotny głos człowieka”, “Bolesna indyferencja”, “Zdegradowany”,”Imperium”, “Zbaw nas i chroń”).

W filmach fabularnych Sokurow szuka granicy pomiędzy rzeczywistością a zmyśleniem, w dokumentach zaś odchodzi od zasady rejestrowania “tu i teraz” na rzecz pogłębionej analizy psychiki bohaterów. Sokurow jest jednak w swoim dokumentalizmie daleki od agresywnego podglądactwa. “Kamera Sokurowa jest przenikliwa, nie szuka jednak skandalu; kontempluje – postaci, pejzaże, miejsca, niejednokrotnie wydobywając z twarzy bohaterów i banalnych na pozór scenerii niezwykłe piękno”.