Publicystyka filmowa

KINO EUROPEJSKIE: Alain Resnais

KINO EUROPEJSKIE: ALAIN RESNAIS to arcydzieło, które łączy dokumentalizm z nowofalowym stylem, zachwycając widza od pierwszej klatki.

Published

14 lat ago

1 stycznia, 2012

Magdalena Skorus

„Oglądając moje filmy uczestniczycie w spektaklu, a nie w rzeczywistości…”

Świetny dokumentalista, który pracował nad swoim stylem reżyserskim z niezwykłą precyzją. Autor filmowy, którego film stał się jednym z trzech sztandarowych dzieł Francuskiej Nowej Fali. Satelita, twórca kroczący odrębną drogą a mimo to niemożliwy do wykluczenia z nowofalowego nurtu.

Urodził się 3 czerwca 1922 roku we francuskim mieście Vannes (Bretania). W 1943 r. wstępuje na studia reżyserskie (L’IDHEC), które przerywa po upływie zaledwie roku. Po zagraniu małej rólki w Gościach wieczornych Marcela Carne zostaje zaangażowany do kolejnego filmu pt. Paris 1900 jako asystent. Odtąd zaczyna też realizować filmy na 16 milimetrowej taśmie. Filmy te stanowią głównie produkcje niekomercyjne. (Schema d’une identification zostaje zinterpretowany i zauważony przez Gerarda Philippe).

Profesjonalne filmy datuje się w twórczości Resnais od Van Gogha (1948), który przynosi reżyserowi Oscara w kategorii krótkiego metrażu. Dokument ten stanowi przykład oryginalnej sztuki operatorskiej, która wydaje się przekraczać granice obrazu, wdzierając się w psychologiczne wnętrze dzieł van Gogha. Andre Bazin określił dokument mianem „wnikliwego radiografu”. Przez kolejne dziesięć lat Resnais zajmuje się krótkim metrażem. W swoich dokumentach porusza zarówno ważkie tematy, takie jak wojna w Hiszpanii widziana oczyma Picassa, jak i lżejsze tematycznie kompozycje w stylu wyprawy do paryskiej Biblioteki Narodowej.

Alain Resnais debiutuje pierwszym filmem pełnometrażowym w 1959 roku. Hiroszima moja miłość staje się zasadniczym zwrotem w karierze artystycznej dotychczasowego dokumentalisty. Film wzbudza skrajne emocje. Tytuł filmu, w którym niegdyś czaiła się prowokacja, dziś nieco się już opatrzył. Reżyser umieścił swoją opowieść filmową na dwóch biegunach emocjonalnych: osobistym i globalnym. Obrazy scen miłosnych przeplatają się tu ze scenami atomowej zagłady. „To gówno!” – skomentował film przewodniczący canneńskiego jury.

„To najpiękniejszy film jaki kiedykolwiek widziałem” – zachwycał się Andre Marlaux. Niedługo potem Resnais kręci swój drugi głośny film pt. Zeszłego roku w Marienbadzie, który okazuje się nie mniej rewolucyjny w formie od swojego poprzednika. Scenariusz do filmu pisze Alain Robbe Grillet, przedstawiciel literackiego nurtu nouveau roman. Wspólnie tworzą niepowtarzalny, filmowy, wizualny labirynt. Opatrzność (Providence, 1977) staje się pierwszym anglojęzycznym filmem Resnais.

Przy realizacji Chcę wrócić do domu (I Want to Go Home, 1989) współpracuje ze znanym scenarzystą i autorem komiksów Julesem Feifferem oraz literatem Adolphem Greenem, który występuje w filmie w głównej roli. W filmie tym Resnais wykorzystuje muzykę Gershwina, któremu poświęca następnie swój godzinny film pt. Gershwin.

Resnais już jako czternastolatek kręcił swoje pierwsze krótkie filmy na 8 milimetrowej taśmie (m. in. nakręcił adaptację Fantomasa).
Od dziecka interesował się fotografią i literaturą popularną (upodobał sobie szczególnie Harry’ego Dicksona).
Zaczytywał się Proustem i Andre Bretonem i marzył, by zostać bibliotekarzem. Z czasem zaczął go fascynować świat teatru.
Prawdopodobnie to właśnie jemu pierwszemu udało się zaciągnąć dokumentalistkę Agnes Varda do Filmoteki, gdzie reżyser doradzał upartej koleżance repertuar.
Resnais został później montażystą głośnego filmu Vardy pt. Pointe Courte.

1956 – Noc i mgła – Nagroda Jeana Vigo
1960 – Hiroszima moja miłość – Nagroda Francuskiej Krytyki
1961 – Hiroszima moja miłość – BAFTA Award
1961 – Zeszłego roku w Marienbadzie – Złoty Lew na Festiwalu w Wenecji
1962 – Zeszłego roku w Marienbadzie – Nagroda Francuskiej Krytyki
1967 – Wojna się skończyła -Nagroda Francuskiej Krytyki
1978 – Opatrzność – Cezar dla najlepszego reżysera i za najlepszy film
1978 – Opatrzność – Bodil Award za najlepszy film europejski
1980 – Wujek z Ameryki – FIPRESCI Prize oraz Grand Prix na Festiwalu w Cannes
1987 – Alain Resnais otrzymuje prestiżową Nagrodę Viscontiego
1994 – Smoking/No Smoking – Srebrny Niedźwiedź na Festiwalu w Berlinie
za oryginalność i wybitne przedsięwzięcie
1998 – On connait la chanson/Same Old Song – Cezar
1998 – Srebrny Niedźwiedź na Festiwalu w Berlinie za dorobek artystyczny

Dla Resnais, przez długi czas specjalizującego się w filmach dokumentalnych, forma dzieła filmowego stanowi priorytet. Noc i mgła tworzy subtelny melanż zdjęć archiwalnych oraz zainscenizowanych sekwencji. Guernicę charakteryzują częste skoki w narracji i nagłe powroty, a także załamania konstrukcji, które stanowią zapowiedź późniejszych długometrażowych produkcji Resnais. Naczelną cechą filmów reżysera jest ich złożona struktura, wręcz ekstremalne bogactwo formy (Hiroszima moja miłość, Zeszłego roku w Marienbadzie, Muriel).

Francuska krytyka filmowa wyróżnia „styl Resnais” w sztuce filmowej. Jest to połączenie bardzo osobistego liryzmu (wizualnego) z wyrafinowaną techniką montażową. Filmy Resnais charakteryzuje dopracowana kompozycja, achronologiczna narracja, fragmentacja czasowej i przestrzennej ciągłości, eliptyczność, wrażenie bezczasowości, trwania, wieczności, wtrącanie w strukturę filmu mniejszych, enigmatycznych epizodów. Do ulubionych środków filmowych reżysera należą m. in. częste retrospekcje i antycypacje, ekstremalne zbliżenia, płynne, horyzontalne travelingi, zmienne tempo montażu, uwrażliwienie na szczegół, fascynacja fakturą fotografowanych obiektów oraz ukazywanie tzw. ” martwego czasu”, czyli sekwencji żmudnych codziennych zajęć.

Wszystkie filmy Resnais stanowią sieć wnikliwych analiz psychologicznych, często są pełne ostrych jak brzytwa, bezkompromisowych konkluzji. Często są to analizy zrepresjonowanej ludzkiej pamięci, np. Noc i mgła, Hiroszima, moja miłość, Kocham cię, kocham. Kino Resnais posiada zabarwienie polityczne i socjalne (np. kwestia brudnej wojny w Algierze i trauma z nią związana pokazane w Muriel; nieład panujący w świecie lewaka, bohatera filmu Wojna się skończyła; skandale finansowe trawiące III Republikę w Staviskym; kwestia kondycji człowieka w Wujku z Ameryki).

W filmach reżysera nie ma jednak ostro zarysowanych preferencji politycznych autora. Zaangażowanie polityczne maskuje on dyskretną aluzją. W tej kwestii Resnais zrzeka się definitywnie bezpośredniego przekazu. Chociaż jak wielu nowofalowych reżyserów Resnais także podzielał lewicowe poglądy, to jednak zawsze umiał zachować dystans i zmysł krytyczny w swoich filmach.

Powracającym tematem w filmach reżysera jest ludzka pamięć i procesy w niej zachodzące. Podatne na wpływy, niekonkretne i przekształcające się pokłady pamięci tworzą m. in. niepowtarzalną atmosferę filmów Hiroszima moja miłość, Zeszłego roku w Marienbadzie, Wojna się skończyła oraz Noc i mgła. Resnais wnikliwie śledzi relacje pomiędzy ludzką percepcją i świadomością a rzeczywistością, m.in. Zeszłego roku w Marienbadzie, Wojna się skończyła, Kocham cię, kocham. W swoich filmach reżyser bliski jest filozofii Bergsona dotyczącej percepcji, w szczególności „stającego się obrazu”.

Według niej obserwujemy dany obiekt przez pryzmat kultury i emocji, następnie owa materia zostaje wzbogacona przez jej wspomnienie. Resnais interesuje się także jak przeszłość, doświadczenie, historia niepostrzeżenie, ale nieuchronnie wpływają na ludzi i na zawsze zmieniają ich zachowania (Hiroszima moja miłość, Zeszłego roku w Marienbadzie, Wojna się skończyła, Kocham cię, kocham).

Filmy Resnais oczarowują widza swoją barokową, operową formą wizualną i dźwiękową, czasową i przestrzenną. Kiedy reżyser adaptuje powieść, nie opowiada całej historii, ale przywołuje detale, które następnie oddają wiarygodność postaciom. Reżyser korzysta z oryginalnych scenariuszy i zawsze wyposaża swoich aktorów w biograficzne fiszki dotyczące granych przez nie postaci. Fascynacja szczegółem nie przekłada się jednak u Resnais na wiarygodność historyczną i realizm.

Na początku lat dziewięćdziesiątych Resnais sięga po znacznie bardziej rozrywkowe formy niż dotychczas. Sięga po gatunki musicalowe (Not On The Lips, On connait la chanson), komedię muzyczną czy sztuki teatralne (Smoking/No Smoking).

Metoda pracy nad filmem zbliża się u reżysera do praktyk teatralnych. Przy realizacji Not on the Lips grupa aktorów uczestniczyła w próbach trwających więcej niż miesiąc bez obecności kamery. Resnais ma bardzo osobiste podejście do aktorów. Długo wyjaśnia im całą historię, opowiada o postaciach, szczegółach ich biografii nie zawartych w scenariuszu. Nigdy jednak nie zasypuje aktorów natłokiem informacji, udziela precyzyjnych wskazówek.

1936 – L’aventure de Guy
1946 – Schéma d’une identification
1946 – Open for Inventory Causes/Ouvert pour cause d’inventaire
1947 – Visite a Oscar Dominiquez
1947 – Visite a Lucien Coutaud
1947 – Visite a Hans Hartung
1947 – Vistite a Félix Labisse
1947 – Visite a César Doméla
1947 – Van Gogh
1947 – Portrait d’Henri Goetz
1947 – Le Lait Nestlé
1947 – Vistite a Max Ernst/Journée naturelle
1948 – Pierścionek/La bague
1948 – Alkohol zabija/L’alcool tue
1948 – Van Gogh
1948 – Malfray
1948 – Ogrody Paryża/Les jardins de Paris
1948 – Zamki Francji/Châteaux de France
1950 – Guernica
1950 – Gauguin
1951 – Pictura/ Pictura: Adventure in Art
1953 – Rzeźby także umierają/Les statues meurent aussi
1955 – Noc i mgła/Nuit et brouillard
1956 – Cała pamięć świata/Toute la mémoire de monde
1957 – Tajemnica atelier numer 15/Le mystére de l’atelier quinze
1958 – Le chant du Styréne
1960 – Hiroszima moja miłość/Hiroshima, mon amour
1961 – Zeszłego roku w Marienbadzie/L’année derniere a Marienbad
1963 – Muriel/Muriel ou Le temps d’un retour
1966 – Wojna się skończyła/La guerre est finie
1967 – Daleko od Wietnamu/Loin du Vietnam
1968 – Kocham Cię, Kocham/Je t’aime, je t’aime
1968 – Cinétracts
1973 – The Year 01/L’an 01
1974 – Stavisky
1977 – Opatrzność/Providence
1980 – Wujek z Ameryki/Mon oncle d’Amérique
1983 – Życie jest powieścią/La vie est un roman
1984 – Miłość i smierć/L’amour a mort
1986 – Mélo
1989 – Chcę wrócić do domu
1991 – Na przekór zapomnieniu/Contre l’oubli
1992 – Gershwin (tv)
1993 – Smoking/No Smoking
1997 – On connaît la chanson
2003 – Not On the Lips/Pas sur la bouche

T. Lubelski: „Nowa Fala. O pewnej przygodzie kina francuskiego”. Kraków 2000.
Monogr. nr. „Filmu na świecie” 1989, nr 361-362.
Leonard Maltin: „Movie Encyclopedia”.

Tekst z archiwum film.org.pl.