Filmy o (nie)zwykłym szaleństwie. ZESTAWIENIE NAJCIEKAWSZYCH TYTUŁÓW

Jeśli się dobrze zastanowić, to co drugi film w jakimś stopniu traktuje o obłędzie. Przymierzając się do pisania tego artykułu, zrobiłam listę filmów z motywem szaleństwa/szaleńca, które zapadły mi w pamięć, było ich zdecydowanie za dużo. Przede wszystkim dlatego, że nie jest łatwo zdefiniować szaleństwo. Skala tego, co potocznie nazywamy obłędem, jest bardzo rozległa.

Czy szaleństwo to synonim choroby psychicznej? A co z psychopatią? Oficjalnie to nie choroba psychiczna, w rzeczywistości jednak pojęcia psychopata, szaleniec, maniak stosujemy zamiennie… Fanatyk, Upadek, Dzień świra – ich bohaterowie to desperaci i frustraci, jakich wiele, czy prawdziwi szaleńcy? Gdzie leży granica między nieszkodliwym dziwactwem, natręctwem a obsesją, która może być groźna dla innych? Ile wariactwa musi być w człowieku, żeby uznać go za pełnoprawnego wariata? Numer 23, Fatalne zauroczenie, Misery, Jestem twój, Sublokatorka – czy taka obsesja, jak w wymienionych tytułach, to już szaleństwo? Mechanik, Niebiańskie stworzenia, American Psycho, Chirurgiczna precyzja – czy to, że komuś jawa myli się ze snem, że zatraca się w fantazjach i halucynacjach, popełnia zbrodnię, o której nie pamięta, albo jest przekonany, że zabił, choć wcale tak nie było, to symptomy obłędu?…

Świadomie pomijam filmy – z reguły niezwykle ciekawe – w których finale okazało się, że bohater był szalony lub miał rozszczepienie jaźni. Jest wiele obrazów, których fabuła zasadza się na wieloznaczności i niepewności, czy bohater jest przy zdrowych zmysłach, czy też żyje w wyimaginowanym świecie, ale zapominam o nich na chwilę, aby to zestawienie nie zamieniło się w jeden wielki spoiler. Nie piszę też o filmach, w których atmosfera obłędu unosi się przez większość seansu, ale finał pokazuje, że w realnym świecie dochodzi do dziwnych zdarzeń, które niekoniecznie oznaczają szaleństwo bohatera. Skupiam się na obrazach, których akcja dzieje się w szpitalach psychiatrycznych, oraz takich, w których szaleństwo nie jest żadnym zaskoczeniem dla widza i bardziej niż o suspens chodzi o budowanie portretów psychologicznych bohaterów.

Bez wartościowania. Kolejność chronologiczna, według daty powstania. Przed wami zestawienie dwudziestu najciekawszych filmów o (nie)zwykłym szaleństwie.

Ręce Orlaka (1924)

Niemy film Roberta Wiene opowiadający o pianiście, który w wyniku wypadku traci dłonie. Po przeszczepie jest przekonany, że jego nowe ręce należały do zbrodniarza. Ekspresjonistyczny film o walce umysłu z ciałem. Tytułowe ręce chcą decydować o poczynaniach bohatera, uzyskać nie tyle autonomię, ile całkowitą władzę nad nim. Chcą dalej zabijać. Klasyczne kino grozy. Pozycja obowiązkowa dla smakoszy.

Siedlisko węży (1948)

Cierpiąca na amnezję i omamy słuchowe Virginia jest pacjentką szpitala psychiatrycznego. Diagnoza: schizofrenia. Doktor Kick początkowo próbuje psychoterapii, w tym freudowskiej  psychoanalizy, ale stan kobiety się nie poprawia. Klaustrofobiczna przestrzeń szpitala koresponduje z chorobą Virginii, która nie może ufać własnym zmysłom i pamięci, jest więźniem własnej choroby umysłowej. Mimo że otaczają ją dziesiątki innych kobiet, jest jak w klatce, osamotniona i zdezorientowana. Wreszcie trafia na oddział, gdzie stosuje się bardziej inwazyjne metody leczenia “chorych umysłów”, elektrowstrząsy… Reżyseria – Anatole Litvak, w głównej roli – niezapomniana Olivia de Havilland.

Jak w zwierciadle (1961)

Cierpiąca na schizofrenię młoda kobieta, Karin, udaje się z mężem, bratem i ojcem na letni wypoczynek na odludnej wyspie. Już na początku filmu Bergmana widz dowiaduje się, że Karin systematycznie się pogarsza, a lekarze są całkowicie bezradni. W szwedzkim obrazie najbardziej porusza zderzenie normalności z nieokiełznanym szaleństwem, które jak nadmorskie fale pojawia się i znika. Raz Karin wydaje się całkiem zdrowa i normalna, raz plecie od rzeczy i zachowuje się jak opętana. À propos, w filmie Bergmana jest scena, która mogła zainspirować Andrzeja Żuławskiego…  Amok w szwedzkim wydaniu jest bardziej subtelny niż popisy Isabelle Adjani w filmie Opętanie, ale oba opętańcze ataki jednoznacznie się kojarzą i analogia między nimi  też jest dość widoczna. Samego Bergmana zaś mogło zaś częściowo zainspirować opowiadanie Charlotte Perkins Gilman zatytułowane Żółta tapeta.

Wstręt (1965)

Studium popadania w szaleństwo w reżyserii Romana Polańskiego. Dramat psychologiczny z elementami charakterystycznymi dla kina grozy. Opowieść o pięknej młodej kobiecie, Carol (Catherine Deneuve), która stopniowo traci kontakt z rzeczywistością. Urojeni wrogowie, koszmarne sny, które przenikają do rzeczywistości, wreszcie krwawa zbrodnia. Zabarykadowana w ciasnym mieszkaniu Carol nieskutecznie broni dostępu do swojego ciała i umysłu… To nie jedyny film Polańskiego o podobnej tematyce. Warto wspomnieć też o ekranizacji świetnej prozy Rolanda Topora. Swego czasu niedoceniany, ale dziś uznawany już za klasykę Lokator to historia neurotycznego mężczyźnie nazwiskiem Trelkovsky. Spisek wrogów, wyrafinowana zabawa w kotka i myszkę, sen wariata czy najprawdziwszy obłęd?

Lot nad kukułczym gniazdem (1975)

Film, którego raczej nie trzeba przedstawiać, ale nie może go zabraknąć w tym zestawieniu. Kultowy obraz Miloša Formana na podstawie bestsellerowej powieści Kena Keseya. Jack Nicholson w roli szalonego faceta, któremu jednak daleko do prawdziwego obłędu. Pozwala się zamknąć w domu wariatów, by uniknąć więzienia. Pobyt tam traktuje jak kolejną przygodę. Nie wie, że igra z ogniem i jak wysoką cenę przyjdzie mu zapłacić. Film, który się nie starzeje i który można oglądać dziesiątki razy. Jeden z nielicznych przykładów ekranizacji, która dorównuje, a nawet przerasta książkowy oryginał. Więcej o filmie Formana TUTAJ.