EFEKT ZASKOCZENIA. 15 najbardziej pamiętnych zwrotów fabularnych

Jedną z największych trudności, z którą mierzy się twórca filmowy, jest umiejętność wywołania w widowni efektu zaskoczenia. A jak wiadomo – w czasach końca historii o efekt ten coraz trudniej. Fabuły dziesiątej muzy są bowiem na tyle przewidywalne, że przeciętny widz bez problemu domyśla się, w jakim kierunku zmierza obserwowane przez niego widowisko.

Ale są wyjątki. Historia kina pamięta przykłady filmów, które wykorzystując tzw. twist (dokładniej plot twist), czyli niespodziewany zwrot akcji, potrafiły solidnie wstrząsnąć widzem, na stałe lokując się dzięki temu w masowej pamięci. To właśnie dla tych charakterystycznych zwrotów akcji powstało ostrzeżenie przed spoilerami. Są nawet twórcy, dla których ów twist stał się swoistym znakiem rozpoznawczym, jedną z ulubionych technik narracyjnych. Stosowanie tego zabiegu ma długą tradycję, sięgającą literatury i sztuki teatralnej. Jeśli dobrze się mu przyjrzymy, zauważymy, że twist ma też swoje rodzaje, wśród których najbardziej typowym jest rzecz jasna deus ex machina.

Wszystkie jednak mają jednakową siłę rażenia. Bo dobry twist jest w stanie zamienić nawet srebro w złoto, czyli przyzwoity film w obraz wybitny, przy okazji zapewniając mu pewne miejsce w annałach historii. Zaskoczenie, jak już wspomniałem, jest bowiem w tej sztuce wrażeniem bezcennym.

Oto moja subiektywna lista piętnastu najlepszych filmowych twistów. Co ważne, ułożona jest chronologicznie, nie jakościowo. Znajdują się na niej zarówno te filmy, których fabularny zwroty odbiły się szerokim echem w kinematografii, jak i te, które największe wrażenie zrobiły po prostu na mnie. Jestem bardzo ciekaw, czy zgadzacie się z tymi typami, czy też widzielibyście na liście jeszcze kilka przykładów. Bo faktem jest, że zestawienie nie wyczerpuje tematu.

I najważniejsze – artykuł, co oczywiste, zdradza istotne elementy fabuły. Czytacie zatem na własne ryzyko.

15. Obywatel Kane, 1941, reż. Orson Welles

Fabuła: Gdy umiera Charles Foster Kane, magnat prasowy i milioner, reporterzy starają się odkryć znaczenie ostatniego słowa, wypowiedzianego przez niego na łożu śmierci – „różyczka”.

Twist: To nie jest żaden spektakularny zwrot akcji, w jakie obfituje to zestawienie, ale z pewnością jest to jedno z najbardziej niespodziewanych rozwiązań fabularnych w historii kina. Finalnie okazuje się bowiem, że różyczka to nazwa dziecięcych sanek głównego bohatera – symbolu bezpowrotnie utraconej młodości i niewinności, okresu prawdziwego szczęścia.

14. Psychoza, 1960, reż. Alfred Hitchcock

Fabuła: Marion Crane, dziewczyna uciekająca ze skradzionymi pieniędzmi, zostaje zamordowana w przydrożnym motelu, prowadzonym przez tajemniczego Normana Batesa i jego matkę.

Twist: Norman Bates zamordował swoją matkę wiele lat wcześniej i przejął jej osobowość. Gdy w końcowej scenie widz spodziewa się, że w końcu zobaczy surową matkę niewinnie wyglądającego chłopaka, jego oczom ukazuje się przebrany za kobietę Norman, wierzący, że w istocie jest swoją rodzicielką. I to on także odpowiada za morderstwo Crane, dokonane pod prysznicem. Co jak co, ale Hitchcock wyjątkowo dobrze potrafił wstrząsnąć widownią.

13. Planeta Małp, 1968, reż. Franklin J. Schaffner

Fabuła: Po długiej podróży kosmicznej, trzech astronautów ląduje na obcej planecie, przypominającej Ziemię, zamieszkałej przez inteligentne, humanoidalne małpy, przetrzymujące ludzi w niewoli.

Twist: Planeta Małp to Ziemia w przyszłości. Astronauci byli zatem w domu przez cały ten czas, ale to już nie jest ten sam dom… Chyba jeden z najsłynniejszych twistów w historii kina, utrwalający charakter upadłej Statuy Wolności jako symbolu końca cywilizacji. W obliczu tego Charltonowi Hestonowi nie pozostało nic innego, jak paść na kolana, pogrążając się w beznadziei.

12. Zielona pożywka, 1973, reż. Richard Fleischer

Fabuła: W dystopijnym, przeludnionym mieście policjant bada sprawę zielonej pożywki – syntetycznego pokarmu tworzonego dla ludzi.

Twist: Jeszcze jeden pamiętny twist kina SF, także przy udziale Charltona Hestona. Okazuje się bowiem, co wykrzykuje zresztą główny bohater w pamiętnej scenie, że „zielona pożywka robiona jest z ludzi”. To szokujące zakończenie dopełnia obrazu zepsucia społeczeństwa przyszłości.

11. Piątek trzynastego, 1980, reż. Sean S. Cunningham

Fabuła: Gdy nad jeziorem Crystal założony zostaje obóz, pozostający w dobrych humorach bohaterowie jeszcze nie zdają sobie sprawy, że w okolicy grasuje seryjny morderca, który wyrżnie ich co do jednego.

Twist: Choć widz spodziewa się, że za morderstwa odpowiedzialny jest Jason Voorhees (mszczący się w dodatku zza grobu), którego bestialskie czyny obserwuje w filmie z perspektywy pierwszej osoby, reżyser stawia jednak na zaskoczenie. Przez cały ten czas zabijała bowiem matka Voorheesa. To oczywiście przewrotna parafraza zakończenia Hitchcockowskiej Psychozy. Dopiero w kolejnych częściach Piątku Jason bierze sprawy w swoje ręce osobiście.

10. Gwiezdne wojny: Część V – Imperium kontratakuje, 1980, reż. Irvin Kershner

Fabuła: Luke Skywalker pozostaje na cenzurowanym Imperium. Darth Vader planuje przekonać go, by przeszedł na ciemną stronę mocy.

Twist: Wychowujący się jako sierota Luke, podczas pojedynku z Vaderem dowiaduje się, że to on jest jego ojcem – Anakinem Skywalkerem. Gdyby to zestawienie było ułożone jakościowo, ten twist byłby na pierwszym miejscu – to bez dwóch zdań najbardziej ikoniczny zwrot akcji w historii kina. Od tego momentu fabuła Gwiezdnych wojen z przygodowej historii o mesjańskim zacięci, zaczyna nabierać charakteru psychologicznego, opowiadając o utraconej relacji ojca i syna.

9. Zniknięcie, 1988, reż. George Sluizer

Fabuła: Zakochana para wyrusza samochodem na wakacje. Dziewczyna znika jednak w tajemniczych okolicznościach podczas jednego z postojów w podróży. Jej kochanek przez lata nie ustaje w poszukiwaniach.

Twist: Podczas seansu Zniknięcia trwa w głowie widza gonitwa myśli dotycząca tego, co stało się z bohaterką. Prawda jest taka, że bez względu na stopień rozwoju naszej wyobraźni, tego, jaki faktycznie los spotkał dziewczynę, wyobrazić sobie nie sposób. Okazuje się bowiem, że morderca zakopał ją żywcem w uprzednio wykopanym do tego grobie. A co gorsza, nowinę tę z beznamiętną szczerością oznajmia chłopakowi, w którym rozbudził dojmującą ciekawość i w konsekwencji zaserwował dokładnie ten sam los. Aż dreszcze przechodzą.

8. Podejrzani, 1995, reż. Bryan Singer

Fabuła: W tajemniczej eksplozji na statku ginie dwadzieścia siedem osób. Jeden z przesłuchiwanych świadków zdarzenia twierdzi, że za zbrodnię odpowiada niejaki Keyser Söze, lider przestępczego półświatka. Problem w tym, że nikt nigdy go nie widział. Policja jednak typuje pięciu podejrzanych.

Twist: Osobą odpowiedzialną za eksplozję, czyli mitycznym Keyserem Söze, jest sam świadek zdarzenia, niepozorny i zgrywający przez cały czas głupa Roger Kint (Kevin Spacey), który w finale filmu zostaje przez policję puszczony wolno tuż po tym, jak sprzedał im kolejną porcję bzdur. Wspaniale poprowadzony scenariusz, uskuteczniający grę z widzem w nieustanne mylenie tropów i podejrzeń, z wisienką na torcie w postaci kompletnie niespodziewanego finalnego rozwiązania.

7. Siedem, 1995, reż. David Fincher

Fabuła: Dwóch policjantów ściga seryjnego mordercę, zabijającego swoje ofiary według klucza siedmiu grzechów głównych.

Twist: Morderca, John Doe, ujawnia się sam i proponuje policjantom, że zaprowadzi ich do dwóch ostatnich ciał, realizujących grzechy zazdrości i gniewu. Te mają być schowane na pustyni. Gdy detektywi już tam trafiają, w ślad za nimi dociera także kurier z paczką zaadresowaną do jednego z nich. Mills, młodszy detektyw, znajduje w pudle głowę swojej żony, która została przez Doe pozbawiona życia na skutek jego zazdrości. Sam Doe ginie z pistoletu Millsa, który unosi się gniewem.

Tak dopełnia się dzieło mordercy. Za sprawą tego twista mamy w Siedem do czynienia z jednym z najbardziej powalających i szokujących finałów w historii kryminału – nie mam co do tego wątpliwości.

6. Lęk pierwotny, 1996, reż. Gregory Hoblit

Fabuła: Znany i ceniony w Chicago prawnik podejmuje się obrony młodego chłopaka, oskarżonego o zabicie miejscowego arcybiskupa, widząc w tym kolejną szansę na rozsławienie swego nazwiska. Chłopak zdradza cechy rozdwojenia jaźni, dlatego główny bohater będzie starał się udowodnić, że to nie on, a jego alter ego zabiło duchownego.

Twist: To ten sam rodzaj zakończenia, co w przypadku Podejrzanych. Niepozorny i zgrywający niewiniątko chłopak zostaje przez głównego bohatera ostatecznie wybroniony. Ale okazuje się, że faktycznie ma krew na rękach, przy czym jego rozdwojenie jaźni to czysty pic na wodę. Tak kończy się gra na sentymentach.

5. Gra, 1997, reż. David Fincher

Fabuła: Nicholas w dniu swych czterdziestych ósmych urodzin dostaje od swego młodszego brata bardzo nietypowy prezent. Zostaje zaproszony do tajemniczej gry. Z biegiem czasu przeżywana przez bohatera sytuacja zdaje się wyłamywać wszelkim zasadom, a on sam nabiera podejrzeń, że ktoś czyha na jego życie.

Twist: Gra do końca pozostaje grą, choć wydarzenia, w których uczestniczy bohater, mają mu cały czas dawać do zrozumienia, że został przeciwko niemu zawiązany spisek. Innymi słowy, Nicholas został porządnie wkręcony – a razem z nim sam widz. Fincher po raz kolejny udowadnia, że zna się na efekcie zaskoczenia.

4. Szósty zmysł, 1999, reż. M. Night Shyamalan

Fabuła: Po tym jak doktor Crowe, psycholog dziecięcy, w końcu dochodzi do siebie po ataku na jego życie, postanawia zająć się sprawą ośmioletniego chłopca obdarzonego niezwykłym darem – widzenia zmarłych.

Twist: Tak się składa, że doktor Crowe… nie żyje i jest jednym z duchów, widzianych przez swego pacjenta. To pierwszy wielki twist Shyamalana – zabieg, który będzie z powodzeniem stosowany przez reżysera jeszcze nieraz. W przypadku Szóstego zmysłu mam wrażenie, że był on tak znaczący, że przyczynił się do frekwencyjnego sukcesu filmu oraz zdobył dla niego nominację do Oscara za scenariusz.

3. Memento, 2000, reż. Christopher Nolan

Fabuła: Leonard prowadzi śledztwo dotyczące brutalnego morderstwa swojej żony. On sam w wyniku tamtego zdarzenia i wywołanego przez nie urazu głowy stracił pamięć krótkotrwałą. Na skutek tego Leonard pamięta wszystko to, co nastąpiło przed morderstwem, ale wszystko, co następuje już po wypadku, pamięta tylko przez piętnaście minut.

Twist: Leonard odkrywa, że jego żona tak naprawdę przeżyła atak. Ale nie przeszkodziło mu to w jej późniejszym zabiciu. Z tym że pamięć stracił w innym momencie. Trudne do zrozumienia? Spróbuj spojrzeć na to od końca. Nolan zagmatwał ten scenariusz jak mógł, ale dało to piorunujący efekt końcowy.

2. Piła, 2004, reż. James Wan

Fabuła: Dwójka mężczyzn budzi się w pomieszczeniu, na środku którego leży ciało trzeciego mężczyzny. Zostali uprowadzeni przez zagadkowego zabójcę, który rozpoczyna z nimi szaloną grę. Na jej szali umieszczone zostaje ich życie.

Twist: Ciało leżące pomiędzy bohaterami w pomieszczeniu to tak naprawdę pozostający wciąż przy życiu zagadkowy zabójca, który na pewien czas sam pozbawił się przytomności. Zaszczuci bohaterowie nie brali jednak pod uwagę, że przez cały ten czas mieli swego oprawcę przed nosem. Zaryzykuję stwierdzenie, że to właśnie ten zwrot fabularny przyczynił się do sukcesu pierwszej Piły, otwierając drogę do szeregu kontynuacji.

1. Wyspa tajemnic, 2010, reż. Martin Scorsese

Fabuła: Szeryf federalny Daniels prowadzi śledztwo w sprawie tajemniczego zniknięcia kobiety z pilnie strzeżonego zakładu dla psychicznie chorych, znajdującego się na wyspie.

Twist: Daniels jest tak naprawdę jednym z pacjentów szpitala. Poszukiwana przez niego kobieta jest jego żoną, którą Daniels zabił, gdy ta pozbawiła życia ich dzieci. W ten sposób główny bohater wprowadzony został w rodzaj terapeutycznej gry, za sprawą której miał zrozumieć, na czym polega istota jego szaleństwa. Ale jeśli damy wiarę bohaterowi, całe to przedstawienie uznamy za jeden wielki spisek. Scorsese nie daje jednoznacznej odpowiedzi.

korekta: Kornelia Farynowska