PLAN 9 Z KOSMOSU. Wampiryczne science fiction
Obcy są wśród nas. W latach 50., z których pochodzi produkcja, wiara w aktywną obecność UFO na Ziemi była wśród Amerykanów tak powszechna jak antykomunistyczna histeria. Plan 9 z kosmosu jest dzieckiem tych czasów, jak również jedną z pierwszych prób inkorporowania do gatunku science fiction elementów horroru, kryminału i nieco przez przypadek teatru. Produkcję można z powodzeniem nazwać dzisiaj klasyką kina SF, chociaż daleko mu formalnie do naszego współczesnego postrzegania tego gatunku. I to stoi na przeszkodzie. Dlatego wątpię, czy tak ekscentryczny film ekscentrycznego Edwarda D. Wooda Jr. trafi w gust młodego pokolenia widzów urodzonego już w XXI wieku, chociaż powinien, bo ma wymowę proekologiczną i antyglobalistyczną.
Tylko sam reżyser wie, co mogłoby w logiczny sposób połączyć w Planie 9 z kosmosu kosmitów, wskrzeszanie zmarłych i wampiry. Dziwne wydaje się, że ożywieńcy wracają do życia w formie wymalowanych, ubranych na czarno, skradających się wampirów w pelerynach. Tylko jeden przypomina zombie. W takim podejściu do tematu widać niekontrolowaną fantazję reżysera, która nieco mu jednak przeszkadzała w zdobyciu sławy. Niewątpliwie był twórczy, a jednak niektórzy odmawiają mu talentu. Aż tak ostro bym o Edwardzie D. Woodzie Jr. nie powiedział. Talent niewątpliwie posiadał, lecz być może zbyt był uparty, żeby nieraz się podporządkować, ugiąć przed sugestiami. Dlatego ostatecznie swojego talentu nie rozwinął, a ekscentryzm mógłby być zaletą, kiedy zdobyłby pozycję znanego reżysera, ale nie wcześniej. Wood miał trudną osobowość, skłonną do przesady, impulsywną, depresyjną, nadwrażliwą na swoim punkcie i nieodporną na krytykę. Z takim człowiekiem trudno się pracuje, zwłaszcza kiedy trzeba nieraz wytknąć mu braki warsztatowe, co przecież nie oznacza, że od razu traktuje się go jak amatora. Niestety Wood mógł tak sądzić, bo patrzył na siebie przez filtr przekonania o swoim arcynienaruszalnym talencie. Skończył więc smutno, a dopiero po śmierci, jak na ironię, zyskał sławę dzięki uznaniu go za najgorszego reżysera wszech czasów. Tommy Wiseau powinien się chyba obrazić.
Plan 9 z kosmosu jest dzieckiem tej twórczej bezkompromisowości i zadufania w sobie. Nawet jak na styl filmów kręconych na przełomie lat 50. i 60. Trudno zaakceptować w nim niektóre rozwiązania formalne – estetyczne, montażowe, fabularne. O osobliwym połączeniu wampiryzmu z fantastyką już wspominałem. Zapewne niemały wpływ na tę sytuację miała znajomość reżysera z Mailą Nurmi. W napisach jest ona przedstawiona jako Vampira. Wizerunek ten nie powstał rzecz jasna dla Planu 9. Maila Nurmi wcielała się w wampirkę, ponieważ prowadziła w telewizji program o horrorach (Vampira Show). Ten wizerunek przeniosła do filmu, gdyż program zdjęto z ramówki. I tak znalazła zajęcie u Wooda, bo była w takiej potrzebie. Generalnie Wood chyba miał miękkie serce i przyjmował do swoich filmów aktorskich odmieńców, artystów pokiereszowanych przez życie i z brakiem szans zawodowych na jakikolwiek zarobek. Trochę tak też było z Bélą Lugosim, sławnym Drakulą z filmu Toda Browninga z 1931 roku. I znów mamy podobną sytuację – wampiryczność Lugosiego została przeniesiona na plan produkcji science fiction zupełnie bez uzasadnienia, jakby Edward D. Wood Jr. kręcił Plan 9 tylko dlatego, żeby podtrzymać sentymentalne odczucia, co do swojej przeszłości aktorskiej u zatrudnianych aktorów. Nawet patrząc na te wybory, zupełnie nie ma sensu się dziwić, dlaczego Wood nie zdobył sławy. Jego decyzje castingowe trudno nieraz uzasadnić. Mając jednak tę wiedzę, można spojrzeć na Plan 9 nieco łagodniej, rozumiejąc, dlaczego tak osobliwie kosmici zostali połączeni z tematyką wampiryczną.
W innych kwestiach formalnych reżyser wykorzystał otaczającą go rzeczywistość i społeczne lęki, stąd wprowadzenie na początku i końcu projekcji widocznego narratora. Straszył on widzów jak mógł, trochę jak Alfred Hitchcock, tyle że trochę bardziej patetycznie i generalnie w gorszym stylu. Starał się jednak poważnie wejść w temat, żeby publiczność gdzieś na dnie swojej psychiki czuła, że jest chociażby ziarno prawdy w tej historii i przybywających na Ziemię kosmitach. Może nie po to, żeby ożywiać ludzkich zmarłych, lecz żeby ogólnie zbadać, na ile jesteśmy gatunkiem faktycznie inteligentnym. Zabieg z narratorem oczywiście w kinie jest stosowany często, nawet z tym widocznym dla widza, trochę przypominającym prowadzącego, ale Plan 9 to jednak film, a nie program telewizyjny lub teatr. I gdy narrator powinien jednak zniknąć w dalszych scenach, nawet jeśli mówi zza karu, to w Planie 9 ciągle jest. Tłumaczy widzowi, co się dzieje, prowadzi go za rękę, jakby widz był niepełnosprawny umysłowo. Woodowi zapewne wydawało się, że dzięki temu zwiększy powagę historii, ale jej wcale tego nie było trzeba, wręcz odwrotnie.
Wytknąć należałoby filmowi również zbyt dużo ujęć zrobionych w studio, co oczywiście w tamtych czasach było jeszcze nagminne, nawet w tak prostych lokalizacjach jak cmentarz. Sceneria w studio powinna być jednak lepiej zaprojektowana, a groby zrobione z lepszych materiałów, a nie sklejki obitej jakąś malowaną tekturą. Brak również cmentarnych scen, które dzieją się w świetle dnia, przez co całość filmu przypomina teatr. Nie przemyślano również wnętrza statków kosmicznych, które wyglądają jak piwnica z siedzibą osiedlowych miłośników radiostacji, gdzie średnia wieku to minimum 70 lat, a nie technologię zaawansowanej cywilizacji. Szwankuje także montaż – w jedne scenie na rzeczonym cmentarzu ginie policjant, w kolejnej już go na tym cmentarzu chowają. To kuriozalny skrót fabularny bez żadnego ładu.
I tak można wymieniać i wymieniać, punktować grę aktorską Vampiry i Tora Johnsona, ale nie ma to sensu. Plan 9 z kosmosu jest egzotyczny, inny, osobliwy, niedopracowany, lecz wcale nie jest przez te błędy męczący. Mało tego, seans wciąga jak projekcja podobnie pełnego filmowej amatorszczyzny Potwora z bagien i innych filmów klasy o wiele dalszej niż B. Warto jeszcze zwrócić uwagę na nowoczesne podejście do humanizmu, polityki, władzy i kwestii globalizmu. Całą tę warstwę ideologiczną podsumowuje pod koniec filmu kosmita Eros. Jego patetyczny monolog, trochę jak z prowincjonalnego teatru, wbija w fotel swoją aktualnością. Oglądałem film kilka razy, ale w większości przypadków wracałem właśnie do tej przemowy. Za każdy razem przekonywałem się, że przez kilkadziesiąt lat istnienia filmu, ale i funkcjonowania ludzkiej cywilizacji, w tej wersji z ciepłą wodą, elektrycznością i bombami atomowymi, nic lepszego nie powiedziano w filmach ani nic się za naszymi oknami nie zmieniło. No może pojawiło się trochę więcej ruchów antyatomowych i ekoglobalistycznych, które paradoksalnie masowo korzystają z tych samych rabunkowych zdobyczy cywilizacyjnych, a nie są świadome, że robią burdy skierowane również przeciwko własnemu postępowaniu. Jesteśmy więc skazani jako gatunek na zagładę, jeśli oczywiście się nie opamiętamy. Zmarli powstaną z grobów w postaci wampirów, a potem wybuchnie gigantyczna bomba, której energia spowoduje kolaps grawitacyjny w całym wszechświecie, a wszystkie znajdujące się w nim gwiazdy zapadną się, tworząc jedną, wielką, czarną dziurę. Plan 9 opracowany przez kosmitów się więc spełni.
Film jest dostępny w serwisie Flixclassic.pl
Odys Korczyński