WIDZĄC CIEMNOŚĆ. Najciekawsze filmy o niewidomych

Wzrok to jeden z podstawowych zmysłów, za pomocą którego odbieramy rzeczywistość. Jego ograniczenie lub brak stanowią bardzo poważną zmianę ludzkiej percepcji, ograniczającą niektóre możliwości funkcjonalne osoby niewidomej – ale równocześnie uwrażliwiającą na inne bodźce, a nawet otwierające na inne formy doznań. Prawdopodobnie osoby widzące nie są w stanie do końca zrozumieć sposobu funkcjonowania niewidzących. Nie przeszkadza to jednak, by twórcy z dziedziny sztuk wizualnych – wśród których znajduje się kino – próbowali zgłębić czy przedstawić ten temat w swoich dziełach. Wydaje się nawet, że przeciwnie, pewna bariera poznawcza pomiędzy widzącymi a niewidzącymi powoduje, że temat utraty wzroku jest w pewien sposób intrygujący, a osoba dotknięta tą przypadłością może przyjmować bardzo zróżnicowane role w kinowej opowieści. W historii kina wiele było filmów z motywem ślepoty – postanowiłem więc wybrać te, które z różnych powodów uznać można za najciekawsze.

Zapach kobiety

Słynny film z Alem Pacino to jeden z najbardziej znanych filmowych portretów niewidomych. Wyreżyserowany przez Martina Bresta amerykański remake filmu Dino Risiego budzi do dziś spory o wartość artystyczną i jakość w porównaniu do oryginału. Podobnie jednak jak włoski pierwowzór, Zapach kobiety proponuje sugestywny, poruszający portret przepełnionego tęskną melancholią oraz egzystencjalnym żalem człowieka. Film zapada w pamięć przede wszystkim ze względu na świetną rolę Ala Pacino, wcielającego się w niewidomego pułkownika Franka Slade’a. Ta charyzmatyczna rola prezentuje zarówno cichy dramat powodowany przez ślepotę, jak również możliwości jej przezwyciężenia i życia pomimo niej. Niezależnie od całościowej oceny filmu, przeszywające i pełne emocji niewidzące spojrzenie Franka – robiące wrażenie szczególnie w pamiętnej scenie tanga – zasłużyło na miejsce w kanonie klasycznych obrazów dramatycznych.

Ray

Utrata wzroku wiąże się często nie tylko z ograniczeniem percepcji, ale również koniecznością radzenia sobie w niesprzyjających warunkach świata dostosowanego do widzących i postrzegającego niewidomych jako osoby upośledzone, niepełnowartościowe. Opartą na faktach historię człowieka zmagającego się przede wszystkim nie z własnym ograniczeniem, ale z otoczeniem postrzegającym go przez pryzmat czarnych okularów, jest Ray Taylora Hackforda. Film opowiada o legendarnym amerykańskim muzyku Rayu Charlesie, który stracił wzrok w wieku siedmiu lat. Odgrywany przez znakomitego Jamiego Foxxa Charles w biograficznym filmie to osoba obdarzona niesamowitym talentem oraz charyzmą, dzięki którym przezwycięża przeciwności i uprzedzenia w drodze na szczyt sławy. Dzięki połączeniu subtelności z dramatycznym ciężarem Ray zdobył wiele prestiżowych nagród, przede wszystkim zaś Oscara dla Foxxa, bezbłędnie wcielającego się w niewidomego bohatera.

Tańcząc w ciemnościach

W przypadku osób niewidomych najtrudniejsza może być nie sama utrata zmysłu, ale prowadzący do niej długi, konsekwentny proces. Stopniowy zanik zdolności widzenia jest centralnym motywem filmu Larsa von Triera Tańcząc w ciemnościach. Islandzka piosenkarka Björk wcieliła się w nim w pracownicę fabryki Selmę, obciążoną genetyczną wadą powodującą systematyczne pogarszanie się widzenia. Nie pragnąc uzdrowienia dla siebie, Selma koncentruje się na zatrzymaniu choroby u ukochanego syna, równocześnie kompensując brutalną rzeczywistość ucieczką w świat fantazji. Oczy zastępuje Selmie wyobraźnia, ale jej wewnętrznej harmonii zagraża podatność na oszustwo ze strony wykorzystujących jej ograniczenie widzących. W Tańcząc w ciemnościach, jak się zdaje, uchwycone zostało surrealistyczne, podszyte niepokojem i realnym niebezpieczeństwem doświadczenie utraty wzroku, a tytułowe ciemności powoli ogarniające bohaterkę odnoszą się nie tyle do wizualności, ile raczej życiowej sytuacji niewidomych.

Doczekać zmroku

Jeden ze współtwórców sukcesu serii z Jamesem Bondem w latach 60. Terence Young w 1967 roku stworzył klimatyczny thriller z Audrey Hepburn, która wcieliła się w niewidomą kobietę zmuszoną do konfrontacji z bezwzględnymi przestępcami. Bohaterka Doczekać zmroku, Susy, na skutek niefortunnego splotu okoliczności wplątana zostaje w psychologiczną grę z trójką bandytów pragnących odzyskać wypełnioną narkotykami lalkę, przypadkowo znajdującą się w posiadaniu kobiety i jej męża. Przestępcy wykorzystują jej brak wzroku, manipulują nią i osaczają, nie doceniając jednak inteligencji niewidomej oraz jej wyostrzonej reszty zmysłów (przede wszystkim słuchu). Twórcy filmu, konstruując intrygę, brawurowo wykorzystali pozornie bezbronny wygląd „oślepionej” Hepburn, jak również przestrzeń mieszkania, w której rozgrywa się akcja, w kulminacji sugestywnie zaciemnionej, dzięki czemu szanse zostają niejako wyrównane, a widzowie doświadczają cząstki percepcji głównej bohaterki.

Ślepowidzenie

Punktem wyjścia dramatu Eskila Vogta (stałego współpracownika Joachmia Triera) jest sytuacja zmagającej się z konsekwencjami nagłej utraty wzroku Ingrid, zmuszonej do odnalezienia i rekonstrukcji życia w nowej sytuacji. Norweski film nie poprzestaje jednak na kameralnym portrecie psychologicznym niewidomej bohaterki, starając się stworzyć kompleksowy obraz jej doświadczenia. Montażowe sztuczki i fragmentaryczna narracja wprowadzają w filmie percepcyjny zamęt, analogiczny do przeżyć Ingrid, a jej próby przezwyciężenia ślepoty portretowane są w aurze łączącej groteskę z subtelnym dramatem. Vogt poświęca dużo uwagi wątkom seksualności oraz kompensacyjnej ucieczce w świat paranoicznych imaginacji, wokół których ogniskuje się fabuła. Ślepowidzenie to pozycja w niezwykle interesujący podejmująca próbę zrozumienia niewidomej kobiety, której postać nie zostaje sprowadzona do zlepku psychologicznych motywów, ale – również dzięki wybitnej kreacji aktorskiej Ellen Dorrit Petersen – staje się pełnokrwistą postacią, w przekonujący sposób komunikującą podejmowaną przez twórców refleksję.

Nie oglądaj się teraz

Puste spojrzenie zamglonych oczu może być również źródłem niepokoju i sugerować pewne oderwanie osoby niewidomej od „normalnego” świata. W takim kontekście ślepotę wykorzystał Nicolas Roeg w wybitnym horrorze Nie oglądaj się teraz, w którym niewidoma Heather, medium odbierające wiadomości z zaświatów, jest głównym katalizatorem ekranowej grozy i skierowania opowieści na metafizyczno-demoniczne tory. W tym ujęciu niesprawne oczy są poniekąd emblematem innego rodzaju percepcji, czyli kontaktu ze światem duchów, jak wiadomo, wymykającym się często ludzkiemu spojrzeniu. W Nie oglądaj się teraz demoniczna Heather jest postacią mocno dwuznaczną i ambiwalentną, której prawdziwe motywy czy charakter nigdy nie zostają dopowiedziane czy rozstrzygnięte. W swoim filmie Roeg wykorzystał okultystyczne skojarzenia i splótł w jedno demonizm „wiedzącej” staruszki i „widzącego inaczej” ślepca, tworząc bardzo sugestywną i zapadającą w pamięć figurę niepokojącego łącznika ze światem zjaw.