NAJLEPSZE FILMY DOKUMENTALNE XXI WIEKU. Ranking subiektywny

15.

Fuocoammare. Ogień na morzu

Fire at Sea (2016)

Reżyser: Gianfranco Rosi

Nagrody: Złoty Niedźwiedź na festiwalu Berlinale, nominacja do Oscara, Najlepszy europejski film dokumentalny

Gdzie obejrzeć: VOD.pl

Krótka piłka: Losy uchodźców na włoskiej Lampedusie vs. marzenia młodego chłopaka

Zdobywca Złotego Niedźwiedzia na festiwalu Berlinale w 2016 roku. Już sam ten fakt powinien zwrócić uwagę na ten dokument, bowiem bardzo rzadko zdarza się główna nagroda dla tego rodzaju filmu na jednym z najważniejszych festiwali filmowych na świecie. Druga istotna kwestia to tematyka, która i wówczas, i obecnie jest jednym z najważniejszych wyzwań i problemów, z którymi ma do czynienia Europa. Oto kryzys uchodźczy w pełnej krasie, prosto z wyspy Lampedusa, czyli pierwszego miejsca, do jakiego chcą trafić emigranci uciekający z Afryki i Bliskiego Wschodu. W spokoju, nieśpiesznie obserwujemy dwa skrajnie odmienne światy – ten widziany oczyma zwykłego 12-letniego chłopca, który strzela z procy, uczy się, marzy i żyje jak gdyby nic oraz ten ze skrajnie wykończonymi uchodźcami, z ich martwymi pobratymcami, z ich radością, że osiągnęli cel, ale i żalem, co do kosztów, jakie musieli ponieść. Dwie rzeczywistości, których konfrontacja wywołuje kiepskie samopoczucie u uważnego widza. Brak jakiegokolwiek komentarza podkręca tę niewygodę jeszcze bardziej.

Recenzja MORZA W OGNIU

14.

Jim & Andy: The Great Beyond

Jim & Andy: The Great Beyond – The Story of Jim Carrey & Andy Kaufman Featuring a Very Special, Contractually Obligated Mention of Tony Clifton (2017)

Reżyser: Chris Smith

Gdzie obejrzeć: Netflix

Krótka piłka: Jim Carrey i jego aktorskie odjazdy podczas kręcenia Człowieka z księżyca Milosa Formana

Człowiek z księżyca to zdecydowanie jeden z najlepszych filmów Milosa Formana – znakomita biografia nietuzinkowej postaci, ale nade wszystko popisowa rola Jima Carreya, który rok po Truman Show po raz kolejny udowodnił całemu światu jak wielkim talentem dysponuje, jak znakomitym aktorem być potrafi, gdy tylko wyjdzie poza wygibasy i rozciąganie twarzy w setki różnych grymasów.

U Formana miał stać się Andym Kaufmanem – i stał się nim. Dosłownie, bo to metoda Stanisławskiego w pełnej krasie. Tak jak de Niro chudł, tył i jeździł nocą taksówką, jak Day-Lewis przykuł siebie do wózka, spędził kilka dni w więzieniu – w podobny sposób Jim Carrey wszedł w rolę całym sobą. Był Kaufmanem nie tylko w momencie gdy reżyser mówi akcja!, ale był nim również gdy kamera była wyłączona, poza planem; był nim w stosunku do współpracowników, znajomych, rodziny. Jim & Andy to dokument przywołujący ten czas – należy dodać szalenie trudny okres dla wszystkich, którzy zetknęli się z Carreyem, który przestał być Carreyem. Dla niego samego w końcu to również dość schizofreniczny okres, bo ten rodzaj aktorstwa z pewnością nie wpływa na psychikę, na stosunek do pracy, zawodu, który się tylko uprawia, aby zarabiać pieniądze. Aż ciśnie się na usta pytanie: czy tak być powinno? Czy na tym polega aktorstwo? Jaka i gdzie jest granica wejścia w rolę, zaangażowania? Z pewnością już nigdy nie spojrzycie na Jima Carreya w ten sam sposób.

13.

Człowiek na linie

Man on Wire (2008)

Reżyser: James Marsh

Nagrody: Oscar, Bafta i dziesiątki innych nagród świadczących o jednym: to chyba najczęściej nagradzany film dokumentalny XXI wieku

Gdzie obejrzeć: Ipla

Krótka piłka: Przygotowania do szalonego wyczynu jakim jest przejście na linie, bez zabezpieczeń, na wysokości kilkuset metrów.

Gdyby nie oczywisty fakt, że to film dokumentalny, to moglibyśmy go potraktować niczym przedstawiciela rasowego heist-movie. Zamiast napadu na bank mamy coś równie szalonego, ryzykownego i nielegalnego – przejście na linie pomiędzy wieżami World Trade Center. Przyglądamy się przygotowaniom mentalnym i fizycznym, organizacji przedsięwzięcia, poznajemy głównych aktorów spektaklu i w końcu towarzyszymy Philippe Petitowi w momencie, gdy wchodzi na cienką linę rozpiętą pomiędzy wieżowcami na wysokości ponad 400 metrów. W przeciwieństwie do rozluźnionego, pogodnego Petite’a widz jest rozdarty między przerażeniem i zachwytem. I jak w najlepszym dreszczowcu wstrzymuje oddech, pocą mu się dłonie i w myślach zawraca szaleńca.

12.

78/52 (2017)

Reżyser: Alexandre O. Philippe

Gdzie obejrzeć: Netflix

Krótka piłka: Fenomen jednej, krótkiej sceny w Psychozie Alfreda Hitchcocka

Gdybyśmy przeprowadzili plebiscyt na najlepsze, najbardziej pamiętne, kultowe sceny w historii kina – niewykluczone, że niedługo zrobimy – to scena z Janet Leigh pod prysznicem z pewnością zajęłaby czołowe miejsce w rankingu, a kto wie, może byłaby tą najważniejszą. Tym trzem minutom z Psychozy Alfreda Hitchcocka poświęcony jest ten dokument, którego powstanie dla kinomana jest jak wyczekiwana z dawna prezent na Dzień Dziecka. Mamy tutaj i masę ciekawostek o okolicznościach kręcenia sceny, użytych rekwizytach, sposobach na walce z cenzurą oraz tą niekończącą się, obrosłą legendami upierdliwość Hitchcocka, który potrzebował 78 ustawień kamery i 52 cięć, aby stworzyć scenę, dla której – jak sam promował – zajął się w ogóle Psychozą. Opowiadają o tym aktorzy (m.in. Elijah Wood, Jamie Lee Curtis), reżyserzy (Guillermo del Toro), czy kompozytorzy (Danny Elfman) – każdy z nich widzi bowiem ogromny znaczenie tych krótkich 3 minut nie tylko w kontekście kina czy gatunkowości filmu, ale i w ogóle dostrzegają wpływ na całą popkulturę, która czerpie z mitu i tej sceny, i samego Hitchcocka.

11.

Amy (2015)

Reżyseria: Asif Kapadia

Nagrody: Oscar za najlepszy film dokumentalny, Bafta, Satelity, Critics Choice, MTV. Ogólnie cała masa najważniejszych nagród i nominacji.

Gdzie obejrzeć: VOD.pl

Krótka piłka: Wybitna wokalistka i jej demony. Nie trzeba być fanem, żeby docenić jakość zebranego przez reżysera materiału.

Portret wybitnej artystki, która spadła na samo dno uzależnienia. Mimo niecodziennego talentu, którego na moment nie straciła, pomimo wypchanego po brzegi konta w banku – życie przerosło Amy Winehouse tak bardzo jak to możliwe. Depresja? Szaleństwa? Głupota? Narkomania? Alkoholizm? Obsesja sławy? Kompleksy? Medialna nagonka? Wszystkiego po trochu, a ten obraz jest tym bardziej wartościowy, bo nie robiony na klęczkach, bez wartościowania nikogo i niczego. Asif Kapadia złożył w jeden film setki godzin różnych nagrań z Amy i o Amy, a efektem jest fascynujący, niejednoznaczny portret zwyczajnej dziewczyny żyjącej w niezwyczajnym świecie.

Recenzja AMY

10.

Pina (2011)

Reżyseria: Wim Wenders

Nagrody: Najlepszy europejski film dokumentalny, nominacje do Oscarów, Bafta, Satelit itp

Krótka piłka: Nie ma lepszego dokumentu o tańcu

Możesz nie cierpieć tańca, możesz nie znosić pląsów na parkiecie, możesz wstydzić się niezgrabnych ruchów – do czasu. Pina Wima Wendersa to najgenialniejszy dokument o tańcu; tańcu, który nie jest serią zaplanowanych w drobnym szczególe ruchów, mieszanki poprawności i błędów, a czymś, co autentycznie wypływa z emocji, z duszy. To najbardziej szczera forma terapii, szczyt artyzmu, emanacja uczuć, które trudno nazwać. Pina Bausch, słynna choreografka, której poświęcony jest ten film, właśnie w ten sposób rozumiała taniec, a właściwie czuła go, poddawała mu swoje ciało. On był jej językiem, którym się porozumiewała. W podobnym tonie utrzymany jest dokument Wendersa, który – szczególnie w wersji 3D – jest filmowym zachwytem nad ruchem, cielesnością tańca. Bez zbędnych słów, niemy zachwyt.

9.

Planeta Ziemia 2

Planet Earth II (2016)

Nagrody: Emmy i Bafta za najlepszy serial dokumentalny

Gdzie obejrzeć: Showmax

Krótka piłka: Szczytowe osiągnięcie techniczne w dokumentowaniu fauny i flory

Szczytowe osiągnięcie w zakresie dokumentu o świecie natury. Trudno znaleźć coś lepiej zrealizowanego od produkcji BBC – to z wielkim pietyzmem zrealizowana seria, w której taką samą rolę jak przepiękne zdjęcia ma zawartość merytoryczna, która jest hołdem złożonym Ziemi jako planecie wypełnionej życiem, zróżnicowanej pod względem fauny i flory.

Słyszymy historie z pustyń, gór, dżungli, miast i wysp opowiadane zza kadru przez niezrównanego Davida Attenborough (a w polskiej wersji przez nie mniej cudowną Krystynę Czubównę). Widzimy zdjęcia: genialnie skomponowane kadry z oddali, niezwykłe zbliżenia kamery ukrytej, wciśniętej i bezwstydnie obserwującej życie różnorakich istot. Słyszymy znakomitą muzykę Hansa Zimmera w tle oraz setki różnych dźwięków, szmerów, odgłosów zwierząt. Zwyczajnie nie można nie być pod wrażeniem Planety Ziemia, szczególnie w zetknięciu z drugą serią z 2016 roku, która wykorzystuje najnowocześniejszą  technologię na maksa. Pytanie jak oni to zrobili? będzie wam towarzyszyło co kilka minut, gdzieś pomiędzy zachwytem z otwartą japą, a stanem napięcia godnym thrillera, w który z pewnością popadniecie.

8.

Królowa Wersalu

The Queen of Versailles (2012)

Reżyseria: Lauren Greenfield

Nagrody: bardzo wiele festiwalowych nagród i wyróżnień

Gdzie obejrzeć: Vimeo

Krótka piłka: Miliarderzy i ich problemy życia codziennego

Niezwykły obraz, który jest metaforą braku umiaru i chciwości, której nie sposób zaspokoić. Stworzony na bazie kontrastów – z jednej strony to portret chorobliwej konsumpcji wynikającej z braku poszanowania pieniędzy, parodia życia i niezaspokojony głód zakupów a z drugiej to ciepły, przyjazny, pozbawiony złośliwości obraz niezwyczajnej rodziny miliarderów z Florydy. Wrażenia wynikające z obcowania z tymi ludźmi budzą niezwykły dysonans, szczególnie, gdy następuje moment kryzysu, czyli widmo bankructwa – jednocześnie współczujemy z powodu upadku, a z drugiej strony widać wyraźnie, że mentalnie, światopoglądowo są to ludzie oderwani od rzeczywistości, aż żal przypatrywać się ich perypetiom z budową repliki Wersalu oraz zakupom w Wal-Marcie.

7.

Z-boczona historia kina

The Pervert’s Guide to Cinema (2006)

Reżyseria: Sophie Fiennes

Krótka piłka: Film jako źródło fascynującej psychoanalizy

Orgia filmoznawczej analizy. Każdy kinoman powinien obejrzeć, aby przekonać się, że nawet rozrywkowe dzieła kultury, jak Matrix, Psychoza, Frankenstein, Alien czy Egzorcysta, nie są po prostu filmami, które służą do oglądania, a są nośnikiem psychoanalitycznych prawd dotyczących ich twórców oraz ukrytych idei na temat człowieka, czy społeczeństw w ogóle. Wbrew pozorom, jest to danie sycące intelekt, ale i łatwostrawne. Slavoj Žižek z tym swoim przeuroczym słoweńskim akcentem prowadzi widza przez meandry interpretacji – to prawda, można mieć wrażenie, że jego wykłady brną w rejony nadinterpretacji, ale wystarczy otworzyć głowę, aby dostrzec w tym wszystkim sens i bardzo wysoką jakość intelektualną.

6.

Scena zbrodni

The Act of Killing (2013)

Reżyser: Joshua Oppenheimer

Nagrody: nominacja do Oscara oraz sporo innych nominacji i nagród

Krótka piłka: Zbrodniarze wojenni z radością inscenizują swoje dokonania

Film dokumentalny, w którym reżyser nie tylko jest biernym obserwatorem zjawiska, ale jednocześnie jest mocno w jego kreowanie zaangażowany. Joshua Oppenheimer rozmawia bowiem ze zbrodniarzami wojennymi odpowiedzialnymi za masakry w Indonezji w latach 70. Inaczej niż w wielu miejscach na świecie, gdzie dochodziło do podobnych brutalnych czystek, mordercy nie ponieśli kary, żyją normalnie wśród ludzi, nie czują winy, choć są jednocześnie świadomi swoich czynów, które z nieudawaną chęcią inscenizują. Reżyser, tworząc wyimaginowany film hollywoodzki, stara się wymusić na zbrodniarzach poczucie winy, wykrzesać choć odrobinę empatii dla swoich ofiar. Czy mu się udało? Sami sprawdźcie, przedziwnego typu dyskomfort gwarantowany.