GDZIE SIĘ PODZIAŁ NASZ SALCESON? 5 najlepszych filmów Miloša Formana

3. Skandalista Larry Flint (1996)

Jeśli życie na tacy podało reżyserowi barwną postać, wystarczy tylko jej historii nie zepsuć i już ma się receptę na interesujący film biograficzny. Ogólnie scenarzystom Formana udało się nie zawalić sprawy i podtrzymać na ekranie Flintowski klimat absurdu, który ten człowiek wokół siebie roztoczył z wielką pomocą niewrażliwych na żarty skostniałych instytucji amerykańskich. Forman jednak nie ustrzegł się błędów, może wykoncypowanych przez producentów, a może po prostu będących wypadkami przy pracy. Wybaczam mu pseudoerotyczny i marnie podniecający taniec Courtney Love na samym początku produkcji, ale obsadzenia prawdziwego Flinta w roli sędziego zupełnie nie pojmuję. Jeśli sam Flint chciał pod koniec swojego życia stać się niepotrzebnie groteskowy i zmarnować całą swoją paradoksalną walkę o wolność prasy, twórcy filmu nie musieli się na to zgadzać – i nie powinni. Na całe szczęście wspaniały Woody Harrelson na tyle skupił na sobie uwagę, że szczątkowe i bełkoczące kwestie Flinta zostają w trakcie całej historii szybko zapomniane. Courtney Love również jest znakomita. Widać, że wie z autopsji, jak trudną kobietę odtwarza. Koniec wieńczy to dzieło, a końcem tym jest refleksyjna mowa współpracującego prawie przez całe życie z Flintem adwokata, w którego wcielił się Edward Norton. Jakże wciąż aktualne są jego słowa, wszak granic wolności po wschodniej stronie Odry wciąż nie możemy jasno wytyczyć.

2. Duchy Goi (2006)

Ostatnie dzieło Formana można siłą rzeczy uznać za podsumowujące jego twórczość. Sam reżyser pewnie nie kręcił go, myśląc, że ma to być jego ostatni film. Jest jednak w Duchach Goi taka reżyserska niespieszność, wręcz spokój, którego widz doświadcza podczas stopniowego rozwijania się historii życia brata Lorenzo (Javier Bardem) i jego podróży przez różne, sprzeczne ze sobą, ideologie. Każda z tych jego twarzy charakteryzuje się pewną zapalczywością i radykalnością w działaniu. Najpierw bohater wciela się w oddanego swojemu Kościołowi psa gończego, by później z podobnym neofickim zaangażowaniem służyć republice i tępić proburbońskich rojalistów oraz swoich niegdysiejszych kolegów po fachu – księży. Tak się złożyło, że brat Lorenzo mógłby być znakomitym strażnikiem salcesonu przy stole na imprezie w remizie strażackiej, którą pamiętamy z Pali się, moja panno. Z jednej strony wiernie służy władzy, jakakolwiek by ona była, a z drugiej nie ma oporów przed spełnianiem swoich kaprysów i fantazji oraz zapewnianiem sobie przyjemności właśnie za pomocą osób, przedmiotów i idei, które ma dla swojego obecnego pana-dobroczyńcy krytykować i tępić. Taka jest ta Formanowska metafora władzy wyniesiona z naszej wschodniej Europy, a mały człowiek, jeśli chce być naprawdę wolny, ma na to szansę wyłącznie we własnej głowie, o ile przypadkiem nie dostanie szansy, żeby zacząć kimś rządzić.

1. Lot nad kukułczym gniazdem (1975)

Zapewne Forman poczuł moc podczas kręcenia Lotu…. Tę moc wolnościowego neofity, który zachłysnął się smakiem nowego świata za oceanem. Dlatego wyszła mu świetna adaptacja książki bliskiej w wymowie komuś, kto został zmuszony do opuszczenia ojczyzny, a jednocześnie zapewne szukał sposobu, jak to zrobić, ale na własnych warunkach. Historia go na szczęście wyręczyła. Operacja przebiegła dość bezboleśnie. Dla innych artystów wyrwanie się z totalitarnej machiny komunizmu bywało znacznie trudniejsze i bardziej dramatyczne. Forman wyślizgnął się łapom władzy trochę z tylnego siedzenia, niemal jak Wódz Bromden (Will Sampson). Bo szpital psychiatryczny u Keseya to w istocie symbol dobrze zorganizowanego systemu totalnego, którego naczelnym zadaniem jest likwidacja inności, nawet w ciasnych ścianach niewielkiego w porównaniu z całym krajem oddziału terapeutycznego. Tej psychologicznej uniformizacji sprzeciwił się główny bohater Lotu nad kukułczym gniazdem, Randle McMurphy (Jack Nicholson). Chociaż sam przegrał, utorował drogę na zewnątrz innym, tak jak ofiary 1968 w Czechosłowacji przyczyniły się do uwolnienia na Zachodzie talentu Formana. Gdyby reżyser wrócił, stałby się jednym z wielu stłamszonych pacjentów siostry Ratched (Louise Fletcher), a tak nakręcił jeden z bardziej poruszających i metaforycznych filmów w historii kina, nagrodzony aż pięcioma Oscarami. Nigdy później nie powtórzył już takiego sukcesu w imię zasady, że tylko wybraniec może przelecieć nad kukułczym gniazdem i przeżyć. Tak, tak, kukułki czasem budują własne gniazda.