12 godnych uwagi kryminalnych filmów dokumentalnych

Po sukcesie najpierw Jinxa, a potem Making a Murderer, wiele osób nabrało apetytu na filmy dokumentalne dotyczące wszelkiego typu spraw kryminalnych. Dla ułatwienia życia poszukującym, przedstawiam subiektywną listę dwunastu pozycji, z którymi warto się zapoznać. Kolejność przypadkowa.

There’s Something Wrong With Aunt Diane (2011)

Diane Schuler wracała 26 lipca 2009 roku z weekendu za miastem. Wraz z nią w minivanie był pięcioletni syn, dwuletnia córka oraz trzy siostrzenice (8, 7 i 5 lat). Diane zatrzymała się najpierw na stacji benzynowej, gdzie chciała kupić środki przeciwbólowe (nie sprzedawano ich tam jednak), a potem w McDonaldzie. Zarówno nagrania monitoringu, jak i zeznania pracowników zdają się dowodzić, że wszystko było z nią wówczas w porządku. Dwie godziny później jednak ojciec trzech dziewczynek i brat Diane odebrał telefon od jednej z córek, która powiedziała, że z ciotką dzieje się coś złego, że zachowuje się dziwacznie i narzeka na wzrok. Potem kontakt się urwał. Schuler wjechała na trasę szybkiego ruchu pod prąd i tak jechała przez trzy kilometry, aż zderzyła się czołowo z nadjeżdżającym Chevroletem. Trzech pasażerów Chevroleta zginęło na miejscu, podobnie jak Diane, jej córka i dwie siostrzenice. Trzecia siostrzenica zmarła później w szpitalu, przeżył jedynie syn, który doznał poważnych obrażeń głowy. Sekcja wykazała, że Schuler miała we krwi potężne stężenie alkoholu i THC, aktywnego składnika marihuany.

Dokument koncentruje się przede wszystkim na walce rodziny Diane o jej pośmiertną rehabilitację. Wypowiadają się mąż Schuler, jej szwagierka, przyjaciele, znajomi z pracy. Wszyscy zgodnie twierdzą, że nigdy celowo nie naraziłaby życia dzieci i że wypadek musiał zostać spowodowany wylewem, zawałem czy pęknięciem tętniaka. W tle jednak przed oczami uważnego obserwatora zaczyna się krystalizować smutny wizerunek kobiety, która upierała się być perfekcyjna, nigdy nikogo nie prosiła o pomoc, dawała sobie ze wszystkim radę sama i prawdopodobnie ukrywała przed rodziną swój zły stan psychiczny i być może uzależnienie. Aż w końcu bańka pękła – w najgorszy możliwy sposób.

Capturing the Friedmans (2003)

Nominowany do Oscara film dokumentalny Andrew Jareckiego o głośnej w latach 80. sprawie Arnolda Friedmana i jego syna Jessiego. Arnold był cenionym i wyróżnianym nagrodami nauczycielem fizyki i gry na fortepianie, prowadził również zajęcia komputerowe dla najmłodszych. Na jego trop śledczy wpadli za pośrednictwem prowokacji, przejmując skierowaną do niego przesyłkę, dostarczając ją i następnie na tej podstawie realizując nakaz rewizji, który zakończył się znalezieniem sporej ilości pornografii dziecięcej. W toku śledztwa zarówno Arnold, jak i najmłodszy z jego trzech synów, Jessie, zostali oskarżeni o długotrwałe wykorzystywanie dzieci podczas kursów komputerowych.

Głównymi narratorami dokumentu są stojący niejako w opozycji do siebie najstarszy syn Friedmanów i jego matka, żona Arnolda, Elaine. Dzięki połączeniu wywiadów z nagraniami z rodzinnego archiwum wideo (a archiwum bogate, bo cała rodzina ewidentnie miała skłonności narcystyczne) tworzy się przejmujący obraz rozpadu struktury na pierwszy rzut oka opartej na więzach miłości, szacunku i lojalności, w rzeczywistości jednak skażonej wzajemnym uzależnieniem, agresją i pogardą.

Just, Melvin: Just Evil (2000)

Dosyć amatorski w realizacji, ale przerażająco mocny w wymowie dokument, za pośrednictwem którego wnuk rozlicza się z ponurym dziedzictwem dziadka, przez wiele lat molestującego wszystkie dzieci w rodzinie. Jego najmłodsza ofiara miała dwa lata. Rozmawiając z matką, ciotkami, wujem, babką i samym dziadkiem Melvinem reżyser pokazuje obraz nieprawdopodobnie pokaleczonych jednostek, zmagających się z uzależnieniem od prochów i alkoholu, deprawacją moralną, zaburzeniami psychicznymi, należących do rodziny, która wzajemnie się nienawidzi, a jednocześnie wciąż darzy uczuciem i trzyma wspólny front. Przejmująca rzecz, na pewno nie dla ludzi o słabych nerwach i wrażliwych na brutalne opisy.

Dear Zachary: A Letter To A Son About His Father (2008)

Kurt Kuenne, autor filmu, i Andrew Bagby dorastali razem i w dorosłym życiu pozostali bliskimi przyjaciółmi. Kurt był zatem bezpośrednim świadkiem narodzin związku Bagby’ego z Shirley Turner, starszą od niego dwukrotną rozwódką. Związek był burzliwy od początku, kiedy jednak zaczął się rozpadać, Turner popadła w obsesję na punkcie Bagby’ego i stała się pierwszą podejrzaną, kiedy mężczyznę znaleziono martwego. Zagrożona aresztowaniem wyjawiła, że jest w ciąży i wkrótce urodziła pogrobowego syna Andrew, Zachary’ego. To, co Kuenne rozpoczął jako pamiątkowy projekt rodzinny, przerodziło się w zapis dramatycznej walki dziadków o przejęcie opieki nad wnukiem, dzieckiem zamordowanego syna. Dynamicznie zmontowany i emocjonalnie angażujący dokument wciąga, chwyta i trzyma. Im mniej wie się o sprawie, tym mocniejszy efekt.

Cropsey (2009)

To film, który ogląda się jak dobry horror. Punktem wyjścia są miejskie legendy popularne na Staten Island – o zbiegłym z psychiatryka maniaku porywającym dzieci po zmierzchu. Wszystkie dzieciaki od dekad powtarzały sobie opowieści o Cropseyu, wzajemnie rzucając sobie wyzwania, kto odważy się zapuścić dalej w mroczne korytarze opuszczonego szpitala dla nerwowo chorych, niszczejącej w zapomnieniu kliniki dla gruźlików czy rozrzucone po lesie obozowiska bezdomnych, ludzi bez miejsca na ziemi, w tym również byłych pacjentów. Niemniej legenda w przerażający sposób przerodziła się w prawdę, gdy w okolicach Staten Island zaczęły znikać dzieci.

Po odnalezieniu ciała zamordowanej Jennifer Schweiger w 1987 roku policja uważniej skupiła się na przypadkach zaginięć, sięgając aż do sprawy pięcioletniej Alice Pereiry z 1972 roku. Na celowniku władz znalazł się miejscowy wagabunda z nieciekawą historią, niejaki Andre Rand. Ponieważ jednak ciał pozostałych ofiar nie odnaleziono, Rand został oskarżony i skazany wyłącznie za porwanie. Pozostaje jednak głównym podejrzanym, a jego zdjęcia z epoki, na których ślini się, przewraca oczami i nieprzytomnie zatacza głową, stały się współczesnym wizerunkiem prawdziwego Cropseya. Czy jednak faktycznie mamy do czynienia z potworem, czy też z kozłem ofiarnym podsuniętym żądającej krwi opinii publicznej?

The Thin Blue Line (1988)

Często wymieniany w zestawieniach najlepszych filmów dokumentalnych wszech czasów, film Errola Morrisa wyznaczył standardy dla późniejszych realizacji pod szyldem crime TV. Jako pierwszy wprowadził inscenizacje aktorskie i rekonstrukcje wydarzeń, które dzisiaj wydają się już normą. Film skupia się na postaci Randalla Dale’a Adamsa, który został niesłusznie skazany w 1978 roku za zabicie policjanta Roberta Wooda i spędził ponad dwanaście lat w więzieniu. Tytuł został zaczerpnięty z mowy końcowej prokuratora, który porównał policję do “cienkiej niebieskiej linii” oddzielającej społeczeństwo od anarchii. Morris, który przed rozpoczęciem kariery reżyserskiej pracował jako prywatny detektyw, początkowo planował skupić się na wysoce kontrowersyjnej postaci psychologa Jamesa Grigsona, znanego jako “Doktor Śmierć”, ponieważ jego zeznania w charakterze biegłego przyczyniły się do zarządzenia kary śmierci w ponad 100 przypadkach. Również Adamsa Grigson określił mianem “nieuleczalnego socjopaty” który “wedle wszelkiego prawdopodobieństwa zabije ponownie”.

Muzykę do Thin Blue Line skomponował Philip Glass.

The Staircase/Soupçons (2004)

Ośmioodcinkowy miniserial, którego bohaterem jest Michael Petersen, pisarz oskarżony o zabójstwo żony Kathleen w 2001 roku. Kamera towarzyszy rodzinie Petersenów i zespołowi obrońców od pierwszych chwil po aresztowaniu Michaela, a potem na sali sądowej. Stopniowo na jaw wychodzą kontrowersyjne fakty z życia oskarżonego, sekrety z jego prywatnego życia, skrzętnie wykorzystywane przez prokuraturę, podczas gdy obrona usiłuje parować ciosy. Kompleksowy, intymny i intrygujący portret z bliska.

Central Park 5 (2012)

28-letnia Trisha Meili została napadnięta, pobita i brutalnie zgwałcona w 1989 roku w nowojorskim Central Parku. W wyniku obrażeń zapadła na dwanaście dni w śpiączkę. O zbrodnię oskarżono pięciu mężczyzn: czterech czarnoskórych i jednego Latynosa. Czas pokazał, że niesłusznie. Po latach cała piątka wspomina szał medialny i prześladowanie na tle rasowym, rozważając, jaką fikcją w amerykańskim systemie prawnym jest domniemanie niewinności.

The Imposter (2012)

Film obsypany nagrodami, na które zdecydowanie zasługuje. Jeżeli Cropsey przypomina horror, to The Imposter jest z pewnością filmem sensacyjnym. W 1994 roku trzynastoletni Nicholas Barclay z Austin w Teksasie nie wrócił do domu po meczu koszykówki. Trzy lata później rodzina otrzymała telefon z Hiszpanii. Chłopiec się odnalazł, uciekł z rąk porywaczy, handlarzy żywym towarem. Siostra Nicholasa przyleciała do Hiszpanii, łzom i radości nie było końca…

Z tym że rozpoznany przez nią od pierwszego rzutu oka “Nicholas” był tak naprawdę niejakim Fryderykiem Bourdinem. W odróżnieniu od Nicholasa miał ciemne włosy i oczy, był od niego siedem lat starszy i mówił z ciężkim akcentem. Jednak rodzina zaakceptowała go jako zaginionego chłopca i mieszkał z nimi niemal pięć miesięcy, zanim sprawą ponownie zainteresowały się władze.

Bourdin, wytrawny manipulator i kameleon, z wcielania się w różne postaci, wymyślone i prawdziwe, uczynił sposób na życie. Zakłada różne maski nawet w trakcie kręcenia filmu, przed kamerami pozując to na spragnioną miłości sierotę, to na detektywa-amatora, to na ofiarę okoliczności. Jego opowieść, odsłaniająca krok po kroku kulisy całego przekrętu, jest świetnie zmontowana z wypowiedziami rodziny i fascynująca, ale bezwzględność, arogancja, egocentryzm i amoralność tego człowieka, skądinąd czarującego i obdarzonego prawdziwym talentem narracyjnym, budzi prawdziwą grozę. Na dodatek pojawia się pytanie, czemu najbliżsi Nicholasowi ludzie tak łatwo dali się przekonać. Akt rozpaczy i świadome zamykanie oczu na prawdę, czy może coś o wiele groźniejszego? Kto tu kogo tak naprawdę wykorzystuje i oszukuje? Świetna rzecz.

Murder on a Sunday Morning (2001)

Nagrodzony Oscarem dla najlepszego filmu dokumentalnego w 2002 roku, koncentruje się na sprawie Brentona Butlera, piętnastolatka skazanego za rzekome zastrzelenie turystki w Jacksonville na Florydzie. Prokuratura miała w ręku mocne argumenty – zeznanie męża ofiary, który był świadkiem morderstwa i rozpoznał Butlera, jak również zeznanie podpisane przez samego chłopaka. Brenton wycofał je jednak twierdząc, że zostało wymuszone biciem i groźbami. Kamera towarzyszy obrońcom nastolatka podczas gromadzenia dowodów i przygotowywania argumentacji, zagłębiając się w kwestię uprzedzeń rasowych i przy okazji udowadniając, że nie każdy adwokat z urzędu lekceważy swoje zadanie. Bardzo ciekawym i skutecznym zabiegiem jest wyłączenie z akcji samego Brentona, co czyni z niego niejako milczącego świadka wydarzeń, na które nie ma wpływu.

The Cheshire Murders (2013)

Mrożący krew w żyłach dokument o włamaniu i wielokrotnym morderstwie, do którego doszło w Cheshire, Connecticut, w 2007 roku. Jennifer Hawke-Petit i jej dwie córki, osiemnastoletnia Hayley i jedenastoletnia Michaela, zostały zgwałcone, pobite i zamordowane przez Stevena Hayesa i Joshuę Komisarjevsky’ego. Mężowi Jennifer, Williamowi, cudem udało się przeżyć. Sprawcy rozlali w domu benzynę i podpalili, a następnie uciekli, schwytano ich jednak zaledwie przecznicę dalej. Jennifer została uduszona, ale Hayley i Michaela zatruły się dymem.

Wcześniej tego samego dnia Jennifer została przez swoich oprawców zawieziona do banku i zmuszona do wypłacenia wszystkich oszczędności. Chociaż powiedziała urzędniczce o swojej sytuacji i kierownik banku wezwał policję jeszcze w czasie, gdy Jennifer znajdowała się przy okienku, nikt nie zareagował odpowiednio szybko. Policjanci znajdowali się w sąsiedztwie domu Petitów w trakcie trwania napadu, jednak wkroczyli do akcji dopiero po odjeździe napastników. Świadkowie twierdzą, że z domu dobiegały krzyki kobiet.

Dokument rozważa kwestie niewłaściwego wyszkolenia policjantów w spokojnych miastach, w których przestępczość jest stosunkowo niska. Prawdopodobnie policja z Cheshire nie miała wcześniej do czynienia z zakładnikami i tym samym nie miała zielonego pojęcia, jakie procedury wdrożyć, ograniczyli się więc do tego, co było im znajome – zabezpieczenia miejsca zdarzenia. 27-letni Joshua Komisarjevsky w jakims innym życiu mógłby być geniuszem architektury: niebywale inteligentny, z fotograficzną pamięcią, utalentowany rysownik. Niestety, przewrotna biologia dorzuciła do tego jeszcze psychopatię. A nie wszystko da się wyleczyć modlitwą…

Captivated: The Trials of Pamela Smart (2014)

Pamiętacie film van Santa Za wszelką cenę (To Die For) z Nicole Kidman w roli aspirującej telewizyjnej gwiazdki i Mattem Dillonem jako zawadzającym jej w karierze mężem? Film jest ekranizacją książki Joyce Maynard, opartej na głośnej sprawie Pameli Smart. W 1990 roku jej mąż, Greggory, został zamordowany przez grupę nastolatków pod wodzą piętnastoletniego Billy’ego Flynna, z którym Smart miała romans. Smart przyznała się do seksu z nieletnim, do dzisiaj jednak twierdzi, że nie miała pojęcia o planowanym morderstwie męża. Niemniej sąd uznał ją za winną i skazał na dożywocie. Pamela Smart z całą pewnością nie jest sympatyczną osobą, wykazuje cechy narcystyczne i psychopatyczne, niemniej dokument w ciekawy sposób pokazuje, jak medialny szał (któremu zresztą bynajmniej nie była przeciwna, do czasu) mógł wpłynąć na wizerunek oskarżonej i bezstronność jej procesu.

I oczywiście cała seria Paradise Lost, o której już pisałam.