100 najważniejszych efektów w historii kina

Zakazana planeta
(1956)
reżyseria – Fred McLeod Wilcox
efekty specjalne – A. Arnold Gillespie, Warren Newcombe, Bob Abrams

Podziemia planety Altair-4

Na czwartą planetę układu Altair przybywa ekipa ratunkowa. Lecz na miejscu, zamiast wcześniejszej ekspedycji ziemskiej, żyje tylko dr Morbius i jego córka Altaira. Tymczasem powoli dają o sobie znać niszczycielskie moce wymarłej cywilizacji Krelów, których ukryta w głębi planety maszyneria może materializować potwory z podświadomości… Wystawne kosmiczne widowisko, oparte na szekspirowskiej “Burzy”, skutecznie czaruje malowniczymi plenerami obcej planety, obecnością robota Robby’ego (granego przez człowieka) oraz podziemiami Altair-4, zrealizowanymi jako miniatury i obrazy matte-painting, połączone optycznym maskowaniem ze scenami aktorskimi w dekoracjach.

Diabelski wynalazek
(1958)
reżyseria – Karel Zeman
efekty specjalne – Karel Zeman, Jiři Tarantík, Zdeněk Ostrčil

Połączenie żywej akcji i rysunków

Powojenne kino czechosłowackie było zadziwiającym zjawiskiem. Jego częścią były niezwykłe ekranizacje prozy Verne’a autorstwa Karela Zemana, oryginalne plastycznie, bezpośrednio odwołujące się do sztychów ilustrujących klasyczne powieści francuskiego wizjonera. Filmy Zemana wyglądały jak ożywione ilustracje z harmonijnie wplecioną w nie grą aktorską. Technicznie było to niezwykle prezycyjne zestawienie planu zdjęciowego z animowanymi rysunkami, płynnie połączonymi ze stylizowaną scenografią. “Diabelskim wynalazkiem” Karel Zeman rozpoczął serię filmów, nie mających do dziś odpowiednika w światowej kinematografii.

Jazon i Argonauci
(1963)
reżyseria – Don Chaffey
efekty specjalne – Ray Harryhausen

Dynamation

Pod patronatem bogini Hery, Jazon buduje statek Argo i wraz z grupą śmiałków wyrusza do Kolchidy po Złote Runo. Na miejscu muszą walczyć m.in. z gigantem Talosem, hydrą i armią szkieletów… Baśniowa opowieść oparta na greckiej mitologii to wielki pokaz animacji poklatkowej Raya Harryhausena, który tutaj doprowadził do perfekcji proces animacji zwany dynamation. Polegał on na animacji miniaturowego stwora przed małym ekranem z tylną projekcją, wyświetlającą wcześniej nakręconą scenę aktorską. Dodatkowo stosowano maski na szkle, umożliwiające symulację interakcji animacji z prawdziwym tłem. Tylko 3-minutowa sekwencja walki ze szkieletami zajęła aż 4 miesiące produkcji.

Ptaki
(1963)
reżyseria – Alfred Hitchcock
efekty specjalne – Ub Iwerks, Albert Whitlock, Larry Hampton, Roswell A. Hoffmann

Ataki ptaków

Do nadmorskiej Bodega Bay przybywa Mitch Brenner. Za nim przyjeżdża poznana w San Francisco Melanie Daniels. Te wydarzenia zbiegają się z niewytłumaczalnymi i nasilającymi się atakami ptaków na ludzi… Legendarny horror Alfreda Hitchcocka do dziś robi wrażenie śmiałością realizacji, choć mnóstwo wspaniałych wówczas efektów odeszło już do lamusa. Wiele plenerów rozbudowano obrazami malowanymi Alberta Whitlocka. Ptaki były poklatkowo wymaskowane z roboczych ujęć i wstawione w ujęcia miejsc akcji. Korzystano także ze sztucznych ptaków na linkach. Zamiast blue-screenu używano żółtego ekranu oświetlonego lampami sodowymi.

Mary Poppins
(1964)
reżyseria – Robert Stevenson
efekty specjalne – Peter Ellenshaw, Eustace Lycett, Robert A. Mattey

Połączenie żywej akcji i rysunków

Nowa niania odkrywa baśniowy świat wobec dwójki dzieci bankiera… Wyprodukowana przez Walta Disneya baśń z Julie Andrews w roli tytułowej to pokaz techniki nakładania obrazów z kamery na rysunkowe tło. Aktorzy byli kręceni w disneyowskiej technice sodium vapor process, czyli na żółtym ekranie silnie oświetlonym lampami sodowymi. Ujęcia te kręcono specjalną kamerą z dwoma negatywami – pierwszy reagował tylko na żółte światło tła, drugi tylko na białe światło skierowane na aktorów. Dzięki temu uzyskiwano wysokiej jakości maskę, przez którą łączono aktorów z rysowanym tłem. Julie Andrews w wielu ujęciach była unoszona w powietrzu na strunie fortepianowej.

Fantastyczna podróż
(1966)
reżyseria – Richard Fleischer
efekty specjalne – L.B. Abbott, Art Cruickshank, Marcel Delgado

Podróż we wnętrzu ludzkiego ciała

W celu ratowania życia słynnego uczonego, Amerykanie wdrażają tajny program miniaturyzacji. Łódź podwodna z czterema ludźmi na pokładzie zostaje zmniejszona i wprowadzona do organizmu człowieka, by od wewnątrz dokonać operacji… Dawny spec od kina fantastycznego, Richard Fleischer, po raz kolejny popisał się filmem niezwykłym. Rok pracy scenografów przyniósł zdumiewającą wizję wnętrza ludzkiego organizmu. Cześć dekoracji powstała w wersji miniaturowej. Aktorów częściowo filmowano na niebieskim tle. Dwadzieścia lat później widowiskowość “Fantastycznej podróży” została przyćmiona nieporównanie doskonalszym technicznie filmem Joe Dantego “Innerspace”.

2001: Odyseja Kosmiczna
(1968)
reżyseria – Stanley Kubrick
efekty specjalne – Stanley Kubrick, Douglas Trumbull

Podróż w inny wymiar

Kosmonauta David Bowman, jedyny ocalały członek załogi Discovery, podąża za Czarnym Monolitem. W pobliżu Jowisza zostaje wciągnięty w tajemniczy korytarz czasoprzestrzenny, którym podróż zakończy się ewolucyjną przemianą Bowmana w istotę wyższą… Stanley Kubrick dokonał tym filmem prawdziwej rewolucji. Niespotykany wcześniej sposób narracji, obrazowania i efektów wizualnych, wyznaczył nowe kierunki nie tylko dla filmowej SF. Wynaleziona przez Douglasa Trumbulla technika slitscan photography, polegająca na ruchu kamery wzdłuż abstrakcyjnych obrazów namalowanych na szkle, pozwoliła na zdumiewającą wizualizację pierwszej części podróży w inny wymiar.

Planeta małp
(1968)
reżyseria – Franklin J. Schaffner
charakteryzacja specjalna – John Chambers

Małpie maski

Trójka astronautów ląduje na nieznanej planecie, zamieszkałej przez rozwiniętą cywilizację małp… Mając do dyspozycji milion dolarów, doświadczony telewizyjny charakteryzator John Chambers wynalazł nowy typ charakteryzacji – lateksowe maski, idealnie współgrające z naturalną mimiką aktora. To uwiarygodniło wygląd i zachowania ponad 200 aktorów, grających trzy gatunki rozwiniętych ewolucyjnie małp – szympansów, orangutanów i goryli. Chambers otrzymał Specjalną statuetkę Akademii za to przełomowe dokonanie na polu charakteryzacji.

Egzorcysta
(1973)
reżyseria – Wiliam Friedkin
efekty specjalne – Dick Smith, Marcel Vercoutere, Rick Baker

Opętana Regan

Chris MacNeil obserwuje postępującą chorobę psychiczną swej 12-letniej córki Regan, połączoną z jej fizyczną metamorfozą. Naprzeciw przerażającego monstrum, uznającego się za samego Szatana, staje dwóch księży – ojciec Merrin i ojciec Karras… Oparty na faktach, najbardziej przerażający horror wszech czasów wciąż straszy iście dokumentalnym przedstawieniem diabelskiego opętania. Wielka w tym zasługa charakteryzatora Dicka Smitha, który zamienił 14-letnią Lindę Blair w potwora przy pomocy trzech typów charakteryzacji. Korzystano także z mechanicznej lalki. Użyto trzech osobnych łóżek, każde posiadało inny mechanizm wprawiający je w ruch.

Trzęsienie ziemi
(1974)
reżyseria – Mark Robson
efekty specjalne – Frank Brendel, Glen Robinson, Albert Whitlock

Trzęsienie ziemi

Tradycyjne kino katastroficzne z mnóstwem postaci powiązanych jednym – tytułowym kataklizmem, nawiedzającym Los Angeles. Oprócz ton gruzu i śmieci, zrzucanych na plan aktorski pod nadzorem Franka Brendela, główne zadanie wykreowania trzęsienia ziemi spoczęło na makietach i obrazach matowych. Ekipa Glena Robinsona skonstruowała i następnie widowiskowo zniszczyła setki miniaturowych budynków. Gotowe zdjęcia trafiły następnie w ręce mistrza matte-paintnig Alberta Whitlocka, który używając zastawek szklanych zamalował niepożądane elementy kadru, rozbudowując jednocześnie spektrum ekranowych zniszczeń. Wszyscy trzej za swą pracę otrzymali Nagrodę Specjalną Akademii.