KINO EUROPEJSKIE: Roman Polański

„Motorem mojego działania, bodźcem dla wyobraźni była zawsze chęć sprawiania przyjemności innym. Chciałem bawić się wywołując śmiech, łzy lub przerażenie. Uwielbiam błaznować, stroić miny
na scenie świata…”

Roman Polański rodzi się w Paryżu 18 sierpnia 1933 roku. Trzy lata później wraz z rodzicami wraca z Francji do Polski, do Krakowa. Tuż przed rozpoczęciem wojny ojciec Ryszard wysyła Romka wraz z matką do Warszawy, by krótko po niemieckiej inwazji sprowadzić ich z powrotem. Wraz z rosnącymi terrorem hitlerowskim rosną represje skierowane przeciwko polskim Żydom. Rodzina Polańskiego podobnie jak wiele innych trafia do krakowskiego getta, skąd w obawie o życie Romka ojciec wysyła go na polską wieś, gdzie po wielu przejściach przeżyje wojnę. W roku 1945 Roman spotyka się ponownie z ojcem i dowiaduje się, że jego matka zginęła zagazowana w Oświęcimiu.

Wkrótce po wojnie młody Polański trafia do młodzieżowego programu radiowego „Wesoła Gromadka”, a potem Teatru Młodego Widza, gdzie zaczynają się kształtować jego skłonności artystyczne. W roku 1950 przerywa naukę w technikum, do którego skierował go ojciec, aby podjąć naukę w Liceum Sztuk Plastycznych. Swoje prace podpisuje tyleż malowniczym, co wywrotowym pseudonimem „Dupa”. Z racji swojej krnąbrności i trudnego charakteru zostaje wydalony ze szkoły i jest zmuszony dokończyć edukację na prowincji.

Po przypadkowym spotkaniu z Andrzejem Wajdą – wówczas studentem, podejmuje decyzję o złożeniu papierów do PWST w Krakowie. Zostaje jednak odrzucony z komentarzem, że w teatrze „nie ma zbyt wielu ról dla mężczyzn jego postury. Polański nie ustaje w wysiłkach i wciąż krąży wśród artystycznej bohemy. Ostatecznie udaje mu się otrzymać niewielką rólkę w Pokoleniu Andrzeja Wajdy (bierze nawet udział w scenie bójki ze Zbigniewem Cybulskim), a w 1954 roku w Zaczarowanym Rowerze. Tego samego roku udaje mu się dostać do prestiżowej łódzkiej Filmówki. Ma wówczas 21 lat. Na fali odwilży po 1956 roku Romanowi udaje się uzyskać paszport i rok później po raz pierwszy wyjeżdża za granicę.

Jest to rok prezentacji Kanału Wajdy na festiwalu w Cannes, które jest właśnie prawdziwym celem podróży Polańskiego. W 1958 Roman jako jedną ze szkolnych prac kończy Dwóch Ludzi z Szafą na podstawie scenariusza Kuby Goldberga. Dzięki tej krótkometrażówce świat usłyszy o Polańskim po raz pierwszy. Rok 1959 jest rokiem jego dyplomu. W Kiedy Spadają Anioły – dyplomowym krótkim metrażu występuje Barbara Kwiatkowska, z którą we wrześniu tego samego roku bierze ślub. Europa pozna ją jako Barbarę Lass – pod pseudonimem wymyślonym przez Romana. Po kilku latach przepychanek w kraju udaje mu się nakręcić jedyny pełnometrażowy film, czyli słynny Nóż w Wodzie, do którego scenariusz pisze wraz z Jerzym Skolimowskim. Tego samego roku wyjeżdża do Francji i poznaje Gerarda Bracha, który odciśnie ogromne piętno na późniejszych dziełach Polaka.

Rok 1964 przynosi nominację do Oscara dla Noża w Wodzie i pierwsze zaproszenie do Hollywood. W 1965 dla wytwórni Compton Films, dotychczas zajmującej się produkcją filmów soft-porno, wraz z Brachem pisze, a później reżyseruje Wstręt z Catherine Deneuve, a rok później Matnię. W Londynie poznaje Victora Lownesa – szefa miejscowego „Playboya”, który wprowadza go w artystyczny światek, a w przyszłości sfinansuje jego Makbeta. W tym samym czasie dla Jacka MacGowrana, aktora, który szczególnie przypadł mu do gustu na planie Matni, pisze „Bal Wampirów”, w którym występuje również jego przyszła żona, Sharon Tate.

Sam film mocno pocięty przez amerykańskich producentów nie odnosi ani sukcesu kasowego, ani artystycznego. Lata 1967 – 68 rekompensują to z nawiązką. Na zaproszenie Roberta Evansa – szefa produkcji Paramount Pictures, Polański przyjeżdża do USA i reżyseruje Dziecko Rosemary. W roku kolejnym dochodzi to tragedii – Sharon Tate i trójka przyjaciół Polańskiego zostaje zamordowana przy Cielo Drive, podczas gdy on sam przebywa w Europie. W roku 1970 adaptuje, a dwa lata później reżyseruje Makbeta, który zostaje powszechnie odebrany jako reakcja reżysera na te tragiczne wydarzenia.

Wkrótce potem znów upomina się o niego Hollywood. W 1974, ponownie pod okiem Evansa, powstaje Chinatown i „zbiera” jedenaście nominacji do Oscara. W kolejnych latach reżyser wraca ponownie do Europy, aby nakręcić Lokatora.

Rok 1977 to rok skandalu obyczajowego, w którym Polański zostaje oskarżony o gwałt na trzynastolatce, i który ostatecznie zamyka mu możliwość powrotu do USA. Dwa lata później Roman wraca na pierwsze strony gazet za przyczyną filmu Tess, który przynosi mu kolejne sześć nominacji do Nagrody Akademii. Następne lata w kategorii osiągnięć filmowych nie były najlepszym okresem dla Polańskiego. Piraci nakręceni w połowie lat 80-tych, mimo że byli jedną z najdroższych realizacji swojego czasu, ponieśli druzgocącą klęskę finansową. Rok późniejszy thriller z Harrisonem Fordem, Frantic, choć sprawny pod względem warsztatowym i obracający się w znajomych reżyserowi klimatach, nie pozwala mu wrócić na artystyczny szczyt.

Po tym jednak filmie następuje chyba już ostateczny przewrót w życiu prywatnym Polańskiego – żeni się z Emmanuelle Seigner, która pozostaje jego żoną do dnia dzisiejszego. Prawdziwym artystycznym powrotem na szczyt okazuje się dopiero nakręcony w 2002 roku Pianista według wspomnień Władysława Szpilmana. Reżyseria tego obrazu przynosi 70-letniemu Polańskiemu Oscara i ostatecznie przyczynia się do zdjęcia trwającej ponad 25 lat anatemy spowodowanej skandalem obyczajowym. Od tego momentu drzwi producentów znów są dla polskiego reżysera otwarte, a widownia oczekuje dzieła jego życia, które podsumuje dotychczasowe artystyczne osiągnięcia.

Roman Polański swoją artystyczną karierę zaczynał od aktorstwa, z którym zetknął się już we wczesnych latach młodzieńczych (Pokolenie Wajdy). W pierwotnych zamierzeniach swoją przyszłość wiązał właśnie z tą dziedziną filmowej twórczości. Jego pociąg do aktorstwa przypisuje się trudnym do opanowania ciągotom ku nieustającemu popisywaniu się i skupianiu uwagi towarzystwa, co wiązano z jego kompleksami na punkcie wyglądu. Jako świadomy twórca Polański pojawia się na ekranie dopiero w swojej sławnej krótkometrażówce Dwaj Ludzie z Szafą, gdzie wciela się w chuligana masakrującego postać zagraną przez Henryka Klubę, a potem w Grubym i Chudym.

Ta chęć do grania we własnych filmach zostanie mu na długo, co przysporzy mu problemów z producentami. Pierwotnie Chłopaka w Nożu w Wodzie Polański pisał z myślą o sobie, podobnie jak rolę „Żaby” w Piratach. W obu przypadkach podwójnej roli Romana kategorycznie sprzeciwili się producenci, i postawili na swoim.

Dwie duże role, jakie zagrał w swoich filmach, to asystent profesora Abronsiusa w Nieustraszonych Łowcach Wampirów i Trelkovsky w Lokatorze, choć legendą obrosła inna, znacznie mniejsza, bo epizodyczna rólka w Chinatown, którą z powodzeniem można określić autocytatem. Jest ona czystym nawiązaniem do wspomnianej sceny z Dwóch Ludzi z Szafą, a stała się sławna, bo Polański w bardzo realistyczny sposób przedstawił rozcięcie i krew tryskającą z nosa Jacka Nicholsona. Dziś brutalność tej sceny nie robi już takiego wrażenia, jednak dla ówczesnej widowni była szokiem.

Co ciekawe, po doświadczeniach z Lokatorem (1976), gdzie zagrał główną rolę, Polański nigdy nie obsadził się już we własnym filmie. Szansę dowiedzenia swoich aktorskich możliwości otrzymał natomiast od dwóch tuzów europejskiego kina: Giuseppe Tornatore w Czystej Formalności i Andrzeja Wajdy w Zemście, w których wykreował postaci wiodące.

Zamknięte przestrzenie. Większość filmów Polańskiego rozgrywa się w zamkniętych, często klaustrofobicznych wnętrzach mieszkań, domów, wysp itd. (Nóż w wodzie, Wstręt, Matnia, Dziecko Rosemary, Lokator, Śmierć i Dziewczyna). Dzięki ograniczeniu bodźców wizualnych pochodzących z szeroko rozumianego otoczenia reżyser zmusza widza do absolutnego skupienia na grze psychologicznej prowadzonej przez bohaterów, a przestrzeń zaczyna odgrywać rolę samodzielnego aktora, często pełniącego rolę czarnego charakteru. Przestrzeń jednocześnie osacza (Dziecko Rosemary) stając się nieodłączną częścią fabuły, ogranicza ruchy bohaterów uniemożliwiając ucieczkę (Matnia, Pianista), jak i funkcjonuje w roli małego uniwersum symbolizującego zamknięty umysł bohatera (Wstręt). Z tą cechą stylu Polańskiego nieodłącznie wiąże się następna:

Trójkąty. Psychodramy konstruowane przez reżysera (te najlepsze przy współudziale Gerarda Bracha) rozpisane są na niewielką liczbę bohaterów (w większości filmów Polańskiego, może z wyjątkiem ostatniego Olivera Twista i Chinatown), a zazwyczaj rozgrywają się w trójkącie, czasem rozbudowanym o kolejną osobę. Podstawą staje się w tym układzie para, do której dołącza psychologiczny destruktor obnażający pustkę łączącego ich związku bądź wystawiający na próbę/ ośmieszający łączące ich uczucie, często przy tym nie przebierając w środkach (Nóż w Wodzie, Matnia, Dziecko Rosemary, Śmierć i Dziewczyna).

Przemoc. Po nakręceniu Wstrętu, Nieustraszonych Łowców Wampirów i Dziecka Rosemary Polański został uznany za speca od horroru i makabry. I faktycznie, reżyser nigdy nie unikał w swoich filmach przemocy (choćby słynna scena zmasakrowania nosa J.J. Gittesa w Chinatown), choć trudno mu zarzucić, by czynił to dla samego tylko efektu. Zasłynął z pewnego wyrafinowania i różnorodności w prezentacji przemocy, gdyż równie często ukazywał ją na ekranie w fizycznej i wyjątkowo naturalistycznej formie, jak i bez litości umęczał swoich bohaterów psychicznie.

Dla wielu stała się ona jego łatwo rozpoznawalnym znakiem firmowym. Zaczynając od Noża w Wodzie poprzez Matnię, Dziecko Rosemary, Chinatown, Lokatora, aż po Śmierć i Dziewczynę bohaterowie Polańskiego poddawani są jednak głównie przemocy psychicznej, przez co napięcie w jego filmach bywa trudne do zniesienia.

Penetracja najczarniejszych zakamarków ludzkiej psychiki. Polański od początku swojej drogi twórczej przejawia zainteresowanie tymi aspektami działania człowieka, które zazwyczaj są wstydliwie i skrzętnie ukrywane. Już w swoich krótkometrażówkach Ssaki i Gruby i Chudy prezentuje studium dominacji – uległości, a w Rozbijemy zabawę i Dwóch ludziach z szafą wyraźnie skłania się ku analizie przemocy i ludzkich reakcji na nią, przy czym bardziej od motywacji wydaje się interesować go sam żywioł. Pierwsze filmy pełnometrażowe przynoszą bardzo wyraźne oznaki dryfu ku jeszcze bardziej ekstremalnym tematom związanym z seksualnymi obsesjami, niezaspokojonymi żądzami czy wręcz chorobami psychicznymi.

W Nożu w wodzie Polański jeszcze rozgrywa seksualne napięcia, by w następnym Wstręcie dać im upust w postaci krwawej łaźni organizowanej przez główną bohaterkę. Wątki dewiacji, seksualnych wynaturzeń, gwałtu, pojawiają się w prawie wszystkich dziełach Polańskiego zaczynając od tych wymienionych wyżej poprzez Matnię, Dziecko Rosemary, Chinatown, Tess, Gorzkie Gody, itd.

Voyeuryzm. Polański w większości swoich filmów zdradza pociąg do podglądactwa. Wszystkie jego filmy opierające się na psychologicznej grze między bohaterami (czyli znakomita większość) sprawiają wrażenie oglądanych przez „dziurkę od klucza”. Polański nie waha się pokazywać najgorszych ludzkich instynktów obnażających się w intymnych interakcjach między jego postaciami. Widz występuje w roli „obcego” – zewnętrznego obserwatora zagłębiającego się w prezentowane mu przez reżysera tajniki ludzkich zachowań. Reżyser wydaje się czerpać przyjemność z podpatrywania najintymniejszych spraw swoich bohaterów i zmusza do tego również widza, prowokując do mniej lub bardziej spontanicznych reakcji, a jednocześnie serwując mu swego rodzaju katharsis.

Kobiety zdominowane przez mężczyzn. Ta cecha stylu Romana Polańskiego była wielokrotnie przypisywana przez Barbarę Kwiatkowską – Lass ich nieudanemu małżeństwu i rozstaniu. Miała jakoby pojawić się w jego filmach po tym, jak doszło do ich rozwodu. Inna sprawa, że zaczynając od Wstrętu poprzez Matnię, Dziecko Rosemary, Chinatown, Lokatora, Tess aż do Śmierci i Dziewczyny (tytuł zaczerpnięty z kwartetu smyczkowego Schuberta), Polański bardzo konsekwentnie prezentuje portrety kobiet ujarzmionych bądź upodlonych przez mężczyzn. Warto jednak wspomnieć, że ostatecznie w większości z nich kobieta bierze na mężczyźnie srogi odwet.

Tabu. Polański jako reżyser niepoprawny i nie unikający szokowania swojej publiczności nie wahał się naruszać różnego rodzaju społecznych tabu. Można wręcz powiedzieć, że robił to z upodobaniem. Już Nożem w Wodzie dotknął tematu nierówności ludzi w socjalistycznych realiach (za co został personalnie wyklęty przez I Sekretarza KC, Władysława Gomułkę). Po wyjeździe na Zachód jego demaskatorskie zapędy przeniosły się na sferę doznań intymnych i seksu. Już Wstręt z 1965 prezentuje na niespotykaną skalę nie tylko chorobę psychiczną, ale bardzo wyraźnie wskazuje jej przyczyny ocierające się o seksualne obsesje i niezaspokojone żądze.

Następna Matnia eksploruje temat damsko – męskiego trójkąta i fascynacji przemocą. Dziecko Rosemary to już rozkwit kontrowersji wokół scen „piekielnego” gwałtu, do którego Polański miał jakoby zatrudnić Antona Shandora LaVeya – ówczesnego założyciela Kościoła Szatana, a Chinatown – kazirodczy związek ojca z córką. Także Gorzkie Gody nie stroniły od opisów wyuzdanego seksu.