KINO EUROPEJSKIE: Neil Jordan

Estetyka i wizualne piękno filmów Jordana oraz niezwykła plastyczna wrażliwość reżysera sprawiają, że poszczególne kadry, czy nawet całe sekwencje zapisują się w pamięci widzów. Do najwspanialszych obrazów filmowych, jakie stworzył Jordan pod względem oprawy wizualnej zalicza się Towarzystwo wilków, następnie Mona Lisę (wielokrotnie porównywaną z Taksówkarzem Martina Scorsese), a także Wywiad z wampirem. Jordan z upodobaniem stosuje odpowiednie oświetlenie (często jest to low-key) oraz hiperrealizm fotografii. To wszystko stwarza niepowtarzalną atmosferę jego filmów. Mroczny urok historii opowiadanej w Monie Lisie jest w dużej mierze zasługą przyjętego przez Jordana stylu wizualnego. Wielkomiejski pejzaż Londynu zarysowuje się jako miasto-labirynt, pełen tajemniczych zaułków. Jordan wspomina: “(…) Starałem się traktować Londyn jako obraz widziany przez pryzmat rozgorączkowanego umysłu jednej osoby. Staje się on wówczas czymś w rodzaju labiryntu, w który im głębiej się wkracza, tym trudniej znaleźć zeń wyjście”.

Zarówno filmy Jordana, jak i jego literatura mają w sobie coś z chińskiego puzderka. Kryją w sobie, na podobieństwo szkatułki, opowiadania w opowiadaniu, filmy w filmach, sny w snach. Najlepiej uwidacznia się to w adaptacji Towarzystwa wilków Angeli Carter. Reżyser stosuje bardzo często model opowieści zwielokrotnionych. Na tym wzorze reżyser pracował w latach dziewięćdziesiątych, przetwarzając podstawowe schematy swoich opowiadań (np. Gra pozorów, Chłopak rzeźnika i Senny koszmar).

Jordan bardzo często przedstawia płynność, z jaką świat realny przenika się z fikcją. Granice pomiędzy nimi są płynne i łatwe do przekroczenia. Historie wymyślone graniczą tu z realnie przeżytymi, sen przenika rzeczywistość, iluzja zaciera prawdę, prawda okazuje się koszmarem, “przebudzenie” prowadzi ku początkom snutej opowieści. Opowieści postaci (a bohaterowie Jordana bardzo często opowiadają jakieś historie, np. Towarzystwo wilków, Cud czy Wywiad z wampirem) i ich “realne” przeżycia wzajemnie się przenikają. Taki typ opowiadania znajdziemy w Angelu, Towarzystwie wilków, Cudzie, Grze pozorów czy Chłopcu rzeźnika. W tym ostatnim Jordan opisuje dzieje “utraconej niewinności” Brady’ego. Konfrontacja realnego (ponurej egzystencji) z wyobrażonym, przefiltrowana przez pryzmat widzenia dziecka ma wydźwięk tragiczny. Jest to historia i gorzka, i groteskowa, gdyż Francie Brady buduje swój świat na podobieństwo kiczowatych komiksów i telewizyjnych seriali.

Przestrzeń w filmach Jordana, początkowo oswojona, stopniowo ulega odrealnieniu, a jej swoiste centra nabierają wręcz mitologicznego znaczenia – jak zwyczajna tancbuda o nazwie “Dreamland” w Angelu, fantazmatyczny las ze snu w Towarzystwie wilków, Londyn, miasto-labirynt w Monie Lisie, granica Kanady – cel pielgrzymki “synów marnotrawnych” w Nie jesteśmy aniołami, kawiarnia “Metro” w Grze pozorów, czy wreszcie dziwna świątynia mieszcząca paryski Teatr Wampirów w Wywiadzie z wampirem, studnia w centrum prowincjonalnego miasteczka w Chłopaku rzeźnika bądź tajemniczy i niesamowity hotel Carlton w Sennym koszmarze. Wyobraźnia Jordana oscyluje wokół dwóch sił – Erosa i Tanatosa, zmierza ku rejonom zakazanym bądź nieznanym. “Podejrzewam – mówi Jordan – że są dwa tematy: seks i umieranie, a pomiędzy nimi bardzo niewiele”.

Zarówno techniki, jak i typ wyobraźni Jordana określono kiedyś “kwintesencją romantyzmu irlandzkiego”. Fabularne schematy i stereotypowe postaci rodem ze starych baśni umieszcza Jordan w nowym wymiarze i nadaje im nową funkcję. Jordan opowiada i wyjaśnia znaną historię baśniową oraz legendy o wilkołakach poprzez pryzmat ukrytych w nich seksualnych lęków, zahamowań i represji, ale także budzących się mrocznych fascynacji nieznanym. W Towarzystwie wilków odkrywa erotyczną symbolikę baśni o Czerwonym Kapturku na przykładzie budzenia się seksualnej świadomości kilkunastoletniej dziewczyny. W Cudzie opiera swoją opowieść o mit o Edypie, każąc swojemu bohaterowi podążać za niebezpieczną, wynikającą z nieświadomości, fascynacją.

Reżyser lubi opowiadać prowokująco i często demistyfikująco o seksualnych mitach: inicjacji i traumatycznym przekroczeniu dziecięctwa (Towarzystwo wilków, Chłopak rzeźnika), prostytucji (Mona Lisa), transseksualizmie (Gra pozorów), sadomasochizmie i więzach homoseksualnych (Wywiad z wampirem). Śmierć stanowi natomiast kres drogi, u której początków zaistniało “zezwierzęcenie człowieka”, jego (czasami przypadkowa) deprawacja. Bohater Angela, saksofonista, świadek podwójnego morderstwa, sam staje się bezdusznym zabójcą-mścicielem. W Grze pozorów terroryzm odciska piętno na ludzkim życiu. W Michaelu Collinsie irlandzki przywódca z czasów rodzenia się niepodległej Irlandii ginie skrytobójczą śmiercią z rąk dawnych towarzyszy broni. W Wywiadzie z wampirem człowiek może być już tylko albo krwiożerczą bestią (wampirem), albo jej ofiarą. Sen staje się “bratem” śmierci w filmie Senny koszmar.

Jordan pozostaje fascynatem “strefy Cienia”; pociąga go magia ciemności zarówno w sferze tematyki, jak i na płaszczyźnie wizualnej. Interesują go mroczne zakątki ludzkiej egzystencji, zagadkowe siły determinujące postępowanie człowieka (jak seks), czy rzeczywistości o strukturze labiryntu, tajemnicze i nieznane. Dziwne miejsca, tworzące swego rodzaju “spektakl iluzji” pojawiają się niemal we wszystkich filmach Jordana (w szczególności w takich jak Angel, Towarzystwo wilków i Cud). Ich obecność jest bezpośrednio związana z naczelnym tematem – “strefą cienia” w ludzkiej tożsamości. Bohaterowie filmów Jordana muszą radzić sobie z autopoznaniem i autoakceptacją, nawet za cenę przekroczenia jakiegoś społecznego zakazu, tabu. Odkrycie mrocznych aspektów własnej tożsamości to kluczowy temat obecny niemal we wszystkich filmach reżysera. Gra pozorów dotyczy problemów iluzji i deziluzji, z którymi człowiek boryka się podczas swojej egzystencji w społeczeństwie. Film odsłania niejednoznaczność rzeczy i złudność postrzegania. Pokazuje jak rozmija się jednostkowe życie wewnętrzne z przyjętymi rolami społecznymi. Jordan często roztrząsa problem kreowanej i autentycznej tożsamości. Stawia pytanie o tożsamość, jej determinanty i granice wolności autoekspresji. Jednak dla reżysera polityka to tylko pretekst do rozważań nad kondycją człowieka, jego prawdziwej natury (etycznej i seksualnej) i związanych z nią realnych i mitycznych tożsamości. Wokół zagadnienia tożsamości koncentrują się takie filmy jak Towarzystwo wilków, Gra pozorów, Cud, Chłopak rzeźnika, Wywiad z wampirem.