12 ETAPÓW WYPRAWY BOHATERA

Dwanaście etapów wyprawy bohatera to swoisty szablon, który można przyłożyć do niemal każdego filmu fabularnego opartego o normalny tryb opowiadania przyczynowo-skutkowego. Niektóre z przedstawionych poniżej dwunastu etapów mogą nie pasować czasami do fabuł eksperymentalnych czy zupełnie łamiących pewne, zauważalne w większości filmów reguły/zasady rozwoju i przebiegu akcji. W większości jednak przypadków uniwersalne etapy podróży bohatera (nie zawsze w podanej niżej kolejności) znajdują zastosowanie, a ich wyszukiwanie w filmie może przynieść widzowi nie lada satysfakcję i nowy wymiar odbioru i postrzegania filmu.

Oto bowiem okazuje się, że 90% filmów, mimo setek tysięcy odmiennych scenariuszy, liczby postaci, treści i rozwiązań technicznych – chcąc nie chcąc, opartych jest (w taki czy inny sposób) na usystematyzowanym szablonie, nazwanym właśnie „Dwunastoma etapami wyprawy bohatera. Skąd wziął się ten szablon – nie wiem. Dowiedziałem się o istnieniu tej, swoistej „instrukcji dla scenarzystów” na zajęciach z Antropologii Filmu, prowadzonych w WSD im. Wańkowicza przez Pana Krzysztofa Kłopotowskiego; którego w tym miejscu pozdrawiam. Poniżej zatem zamieszczam nie własne odkrycia, a wszystko to, co zdołałem wówczas zanotować na zajęciach, a co postanowiłem opublikować.

WPROWADZENIE

W każdej fabule pojawiają się postaci, które oddziałują na bohatera. Są przejawem treści psychicznych nieświadomych; postaci archetypowe. Bohater jest zaś reprezentantem naszej świadomości; tego, co o sobie wiemy. Jest to nikłe w porównaniu z tym, czym naprawdę jesteśmy. Wynika z tego obrazowa metafora, która w jednej scenie wytworzy inny świat, do którego wchodzi bohater. Musi wyjść z wygodnych warunków – na zewnątrz…

ETAP 1 – ZWYKŁY ŚWIAT

Dobrze zbudowany bohater ma jakąś słabość. Bohaterowie bez skazy są nieciekawi; trudno się z nimi identyfikować. Bohater musi zostać przedstawiony (tzw. ekspozycja) poprzez pokazanie jego przeszłości, charakteru, nawyków itp. Należy pozwolić widzom na poznanie bohatera przez jego relacje z otoczeniem i postaciami.

Adwokat diabła – bohatera, jego matkę i żonę – poznajemy w trakcie rozprawy sądowej.
Inne przykłady:
W sieci – początek filmu, gdy poznajemy bohatera w jego domu.
Gorączka – bohater budzi się w łóżku obok żony.
Terminator – bohaterka jedzie do restauracji, gdzie pracuje.
Matrix – bohater śpiący przed monitorem.

ETAP 2 – WEZWANIE DO WYPRAWY

Wezwaniem może być wydarzenie zewnętrzne, sen, fantazja lub wizja, a także zbieg okoliczności. Wezwanie przekazuje posłaniec (pamiętacie „Follow the white rabbit”?), a czasem wróg (wyzwanie). Bohater chce zmienić świat, a posłaniec ma odebrać bohaterowi odruchy bierności.

Adwokat diabła – Kevin dostaje ofertę pracy w wielkiej kancelarii Johna Miltona.

Inne przykłady:
Wielki błękit – namowa bohatera (Jean Marc Barr) do udziału w zawodach.
Taksówkarz – bohater, widząc śmietnik wielkiego miasta, postanawia wziąć sprawy w swoje ręce.
Fight Club – prośba o uderzenie w twarz, czyli: „I wanna to hit me as hard as you can”.

ETAP 3 – ODMOWA WYPRAWY

Najpierw bohater odrzuca wezwanie lub waha się. Pauza – bohater myśli. Często odmowa to wymówka z przeszłości. Bohater gra na zwłokę przed nieuchronnym. Im mocniejsza odmowa, tym bardziej publiczność jest zadowolona, gdy do wyprawy dochodzi. Gdy bohater wytrwale odmawia, wtedy prowadzi to do tragedii. Pojawia się strach i wątpliwości. Trzeba rozpoznać, co jest wezwaniem do wyprawy, a co kuszeniem.

Adwokat diabła – w tym przypadku motywem „odmowy wyprawy” są obawy matki Kevina, która odradza mu podjęcie pracy u Miltona.

Inne przykłady:
Bez przebaczenia – bohater nie chce wracać do zabijania.
Ojciec Chrzestny – bohater nie chce wchodzić w ciemne interesy rodziny.
60 sekund – bohater odmawia skradzenia 50 aut.

ETAP 4 – SPOTKANIE Z MENTOREM

Mentor daje bohaterowi cenny podarunek (symbol zbiorowej mądrości) i pomaga w przygotowaniu do wyprawy. Mentor lub inne źródło mądrości powoduje w bohaterze przyrost świadomości, źródło pewności. Mentor to postać z Homera; mentor – grec. umysł, zamiar, siła i odwaga. Mentor działa zatem na umysł bohatera – nie wszystkim mentorom należy jednak ufać.

Adwokat diabła – spotkanie z Johnem Miltonem.

Inne przykłady:
Imperium kontratakuje – Yoda trenuje bohatera.
Gwiezdne wojny – Obi Wan Kenobi daje bohaterowi miecz świetlny.
Matrix – Morfeusz daje do wyboru czerwoną i niebieską pigułkę.
Władca pierścieni – Gandalf daje bohaterowi pierścień.
Leon Zawodowiec – bohater daje Stansfieldowi zawleczkę od granatu (*).

ETAP 5 – PRZEKROCZENIE PIERWSZEGO PROGU

Przekroczenie pierwszego progu jest aktem woli bohatera lub powodowane jest zewnętrzną siłą – na przykład złoczyńca zabija kogoś z otoczenia bohatera. Impulsem do przekroczenia pierwszego progu może też być wydarzenie wewnętrzne. Bohater spotyka też strażnika progu (jest to częścią treningu). Bohater musi wymyślić jak wyminąć/pokonać strażnika. Progiem może też być rzeka, most, brama itp.

Bohater musi się zdobyć na odwagę (krok wiary) i nie może się już wycofać. Przejście progu pokazywane może być jako ściemnienie, piosenka, czy zmiana otoczenia (np. przejście ze słonecznego Hobbitonu do Bree we Władcy pierścieni).

Adwokat diabła – Kevin wygrywa pierwszą sprawę dla kancelarii.

Inne przykłady:
60 sekund – brat bohatera zostanie zabity, jeśli bohater nie podejmie wyzwania.
Gwiezdne wojny – rodzina bohatera zostaje wymordowana.
Na własną rękę – ginie synek i żona bohatera.
W sieci – przejazd przez most dzielący dom od miejsca wyprawy bohatera.
Fight Club – bohater po raz pierwszy uderza Tylera Durdena.
Ojciec chrzestny – bohater zabija zleceniodawców zamachu na ojca.

ETAP 6 – PRÓBY; PRZYJACIELE / WROGOWIE

Bohater fizycznie pozostaje w tym samym miejscu, jednak musi być ruch; nowe terytorium uczuciowe. Bohater przechodzi próby, które szykują go na jeszcze większe próby (trening). Bohater może trafić do „BARU”, jak miało to miejsce w Casablance, Gwiezdnych wojnach i Władcy pierścieni – gdzie wita go (przeważnie) sekwencja muzyczna i nastrój innego świata. Inny świat zdominowany jest przez złoczyńcę i pułapki; bohater uczy się komu może ufać, a komu nie. Bohater szuka informacji – znajduje postać POMOCNIKA, który dołącza się do wyprawy (wypisz wymaluj Aragorn dołączający do Frodo i Sama).

Występuje tu także komiczne rozluźnienie za sprawą dołączenia do wyprawy postaci PSOTNIKA. Tworzy się zatem zespół osobników mających określone zdolności.
MENTOR – nasze sumienie
PSOTNIK – chęć zmiany sytuacji
POMOCNIK – symbol naszych umiejętności, pomaga je uzewnętrznić
WROGOWIE – pomocnicy CIENIA
RYWAL – nie chce zniszczyć bohatera, jedynie upokorzyć

Adwokat diabła – kobieta fascynująca Kevina od początku jego pracy w kancelarii Miltona wkrada się w jego marzenia erotyczne.

Inne przykłady:
Matrix – zdrajca Cypher i pomocnik; Trinity.
Gwiezdne wojny – R2D2 i C3PO jako komiczne rozluźnienie.
Shrek – pomocnik / psotnik Osioł.
Piąty element – showman Rubi – komiczne rozluźnienie.
Władca pierścieni – drużyna pierścienia jako zbiór osobliwości.
Władca pierścieni – Nazgule jako pomocnicy cienia.

ETAP 7 – PODEJŚCIE DO NAJGŁĘBSZEJ PIECZARY

Bohater przystosował się już do reguł nowego świata. Teraz przygotowuje się do śmiertelnej próby. Następuje naruszenie zarówno innego świata, jak i wnętrza samego bohatera. Bohater musi pokonać własne słabości (np. lęk wysokości w Zawrocie głowy czy lęk przed pająkami w Arachnofobii). Bohater spotyka też następnego strażnika progu, który obdarza go szacunkiem za to, że doszedł tak daleko. Nic się nie zmarnowało; wszystkie próby okazały się być potrzebne. Przed bohaterem następuje zawieszenie nagrody.

Adwokat diabła – Kevin wygrywa sprawę ewidentnie winnego klienta, odmawia też Miltonowi, chociaż ten namawia go do „wzięcia oddechu” i zajęcia się chorą żoną.

Inne przykłady:
Indiana Jones i Ostatnia krucjata – spotkanie bohatera z rycerzem.
Blade runner – starcie bohatera z Zhorą i Leonem.
Aliens – pierwszy atak Obcych na grupę bohaterów.
Gwiezdne wojny – „wizyta” bohaterów na Gwieździe śmierci.

ETAP 8 – ŚMIERTELNA PRÓBA

Publiczność lubi śmierć i odrodzenie. Bohater stawia czoło śmierci, wewnętrznym lękom lub własnej osobowości. Bohater przeżywa kryzys, by ostatecznie móc zebrać owoce swojej odwagi. Jest to najczęściej (choć niekoniecznie) główne wydarzenie drugiego aktu filmu.

Adwokat diabła – żona Kevina popełnia samobójstwo na jego oczach. Matka zdradza mu prawdę o jego pochodzeniu.

Inne przykłady:
Nieśmiertelny – narodziny bohatera jako człowieka nieśmiertelnego.
Bez przebaczenia – pobicie bohatera przez lokalnego Szeryfa.

ETAP 9 – KRYZYS

Kryzys często następuje, gdy wszystkie wrogie siły są w największej opozycji przeciwko bohaterowi. Stan rzeczy jednak na pewno się zmieni. Bohaterowi albo się polepszy, albo pogorszy. Kryzys powinien nadejść mniej więcej w środku filmu. Często połączony jest ze ŚMIERTELNĄ PRÓBĄ. Bohater potrzebuje wtedy ŚWIADKA, kogoś, kto widzi jego mękę. Świadek widzi, że bohater umarł i opłakuje go. Świadek śmierci obrazuje w tym momencie publiczność. Śmierć jest bardzo ważnym elementem wzmocnienia życia (Frodo pozornie zabity przez Jaskiniowego Trolla). Gdy wydaje się, że bohater umarł, następuje „moment rozkosznej paniki” – z ulgą przyjmujemy odrodzenie bohatera.

Adwokat diabła – Kevin idzie przez wyludniony Manhattan, żeby spotkać się ze swoim ojcem, Johnem Miltonem.

Inne przykłady:
Matrix – zmartwychwstanie bohatera.
Władca pierścieni – rozpad drużyny pierścienia.
Ucieczka z Nowego Jorku – schwytanie bohatera.
Maratończyk – tortury bohatera na fotelu dentystycznym.
Lot nad kukułczym gniazdem – skierowanie bohatera na elektrowstrząsy.

ETAP 10 – SPOTKANIE Z CIENIEM

Spotkanie z CIENIEM symbolizuje negatywne możliwości samego bohatera; Darth Vader (Dark Father – Mroczny Ojciec) jest negatywnym aspektem psychiki Luke’a. Vader oddał się we władanie technologii. Luke zaufał mocy. Utrata dłoni przez Luke’a symbolizuje zatem początek tej samej ścieżki, którą podążył ojciec – CIEŃ. Podczas spotkania z CIENIEM bohater może zranić jego samego, bądź jego pomocników. Ostateczna konfrontacja następuje jednak dopiero w trzecim akcie. Bohaterowi się uda, bo słuchał MENTORA.

Adwokat diabła – ojciec Kevina wyjawia mu całą prawdę, mówi mu, czego po nim oczekuje, jakie są jego marzenia i jaka wizja Apokalipsy.

Inne przykłady:
Imperium kontratakuje – konfrontacja bohatera z Lordem Vaderem.
Fight Club – konfrontacja bohatera z Tylerem Durdenem.
Robocop – aresztowanie przez bohatera własnego zabójcy.

ETAP 11 – OSTATECZNA PRÓBA

To już stawienie czoła największym lękom. Konflikt z autorytetem, władzą, rodziną. Bohater musi dojrzeć w konflikcie z autorytetem, by stać się własnym sumieniem. Ostateczna próba oznacza śmierć jego starego EGO. Bohater zdobywa zdolność unoszenia się nad granicą dzielącą życie od śmierci; apoteoza – przebóstwienie, zamiast „Bóg jest we mnie” bohater „Sam staje się Bogiem”. Wreszcie bohater przenosi swoje EGO do świadomości zbiorowej, biorąc odpowiedzialność za innych.

Adwokat diabła – Kevin kuszony wizją nieustającej hedonistycznej rozkoszy podejmuje decyzję, by zgodnie z własną wolną wolą uwolnić się od przeznaczenia, popełniając samobójstwo.

Inne przykłady:
Aliens – starcie bohaterki z królową Obcych.
Fight Club – przebudzenie bohatera, czyli: „Tyler, my eyes are open!”.
Taksówkarz – walka bohatera z sutenerem Sportem i jego kumplami.
Indiana Jones i Ostatnia krucjata – pokusa spożycia wody życia.
Powrót Jedi – walka z mroczną stroną mocy (Luke/Vader).
W samo południe – samotna walka z rewolwerowcami.

ETAP 12 – NAGRODA (ELIKSIR)

Coś umarło, coś się narodziło. Świat będzie już wyglądał inaczej. Bohater zdobył terytorium, zajrzał w głąb siebie, zdobył nagrodę; skarb, kobietę, wolność, życie, szczęście…
Adwokat diabła – bohater odzyskuje swoją żonę, szczęście rodzinne i szacunek do siebie.

Inne przykłady:
Indiana Jones i Ostatnia krucjata – bohater odzyskuje ojca.
Powrót Jedi – bohater odzyskuje ojca.
Szklana pułapka – bohater zyskuje sławę i odzyskuje żonę.
Fight Club – wyzwolenie bohatera.
Midnight express – wolność bohatera.

* to był żart!

(Opracowanie na podstawie wykładu P. Krzysztofa Kłopotowskiego.
Opracowanie 12 etapów w Adwokacie diabła – Karolina Chymkowska.)

Tekst z archiwum film.org.pl.