ROBERT TOWNE. Ostatni z wielkich scenarzystów
Bonnie i Clyde, Ojciec chrzestny, Chinatown, Ostatnie zadanie i Mission: Impossible to tylko niektóre z filmów, nad którymi pracował Robert Towne – jeden z najlepszych scenarzystów w dziejach amerykańskiego kina.
Scenarzyści stoją zazwyczaj w cieniu reżyserów i aktorów, a przecież to od ich pomysłu zaczyna się proces tworzenia filmu. „Dopóki scenarzysta nie wykona swojej pracy, nikt inny nie może wykonać swojej” – przytomnie zauważył Robert Towne. Trudno wyobrazić sobie amerykańskie kino lat 70. bez tego autora, nawet jeśli w tamtej dekadzie zrealizowano tylko cztery podpisane przez niego teksty: Ostatnie zadanie (1973) i Szampon (1975) Hala Ashby’ego, Chinatown (1974) Romana Polańskiego oraz Yakuzę (1974) Sydneya Pollacka. Za trzy z nich Towne był nominowany do Oscara, którego ostatecznie zdobył za Chinatown. I nawet gdyby na tym scenariuszu skończyła się jego kariera, i tak przeszedłby do historii. Skrypt filmu Polańskiego nie bez powodu uważa się za arcydzieło scenopisarstwa, tekst doskonały pod każdym względem: struktury i rytmu fabuły, rysunków postaci i dialogów.
Towne naprawdę nazywał się Robert Bertram Schwartz i pochodził z rodziny o żydowskich korzeniach. Jego ojciec był właścicielem sklepu z damską konfekcją, ale Robert nie zamierzał przejmować rodzinnego interesu. Po ukończeniu szkoły (Pomona College w Claremont) zapisał się na lekcje aktorstwa prowadzone przez Jeffa Coreya, na które uczęszczali też jego przyjaciel i współlokator Jack Nicholson oraz Roger Corman. Znajomość z tym drugim okazała się kluczowa dla kariery Towne’a, bo to właśnie u Cormana zadebiutował on w kinie – i to w podwójnej roli scenarzysty i aktora (pod pseudonimem Edward Wain) w Ostatniej kobiecie na Ziemi (1960). W kolejnych latach Corman i Towne współpracowali jeszcze kilka razy, m.in. przy Creature from the Haunted Sea (1961) i Grobowcu Ligei (1964) – ostatniej części cyklu ośmiu znakomitych filmów na kanwie literatury Edgara Allana Poego.
Pisarski talent szlifował w telewizji, pisząc m.in. dla takich programów, jak The Lloyd Bridges Show (1963), The Outer Limits (1964) i The Man From U.N.C.L.E. (1964). Pierwszy przełom nastąpił, gdy niezrealizowany scenariusz Towne’a do Czasu zabijania (1967) – produkcji porzuconej przez niego i Cormana, przejętej potem przez Phila Karlsona – trafił w ręce Warrena Beatty’ego. Aktor nie był do końca zadowolony z tekstu Roberta Bentona i Davida Newmana do Bonnie i Clyde (1967) Arthura Penna, więc poprosił o pomoc Towne’a. Największym wkładem scenarzysty (pracującego jako „specjalny konsultant”) było usunięcie wątku trójkąta miłosnego pomiędzy Bonnie, Clyde’em i Mossem, ale na tym jego praca się nie skończyła: nie tylko towarzyszył całej ekipie na planie, gdzie – jeżeli zachodziła taka potrzeba – nanosił dodatkowe poprawki, ale również czuwał nad spójnością filmu na etapie postprodukcji.
Wielki sukces filmu Bonnie i Clyde sprawił, że Towne stał się najbardziej rozchwytywanym script doctorem w Hollywood. Był szybki, wydajny i dokładny, miał świetne pióro i można było na nim polegać. Nic zatem dziwnego, że po jego usługi zgłaszali się kolejni producenci i reżyserzy. To on poprawił scenariusz Jedzie Villa (1968) Buzza Kulika; to on pomógł (jako aktor i script doctor) Jackowi Nicholsonowi przy realizacji Jedźmy przed siebie (1971); to on sprawił, że Cisco Pike (1972) Billa Nortona dało się oglądać, choć sam Towne tak nie cierpiał tego filmu, że wycofał swoje nazwisko z napisów; to on wygładził Syndykat zbrodni (1974) Alana J. Pakuli i zmienił zakończenie Maratończyka (1976) Johna Schlesingera; to wreszcie on napisał scenę rozmowy Michaela i Vito Corleone w ogrodzie w Ojcu chrzestnym (1972) F.F. Coppoli. Gdy reżyser dostał Oscara za scenariusz, podziękował Towne’owi ze sceny.
Dwa lata później Towne stał w tym samym miejscu, odbierając statuetkę za Chinatown. Inspiracją dla historii prywatnego detektywa, który wpada na trop afery korupcyjnej, była książka Southern California Country: An Island on the Land Careya McWilliamsa (i artykuł prasowy o Los Angeles w prozie Raymonda Chandlera). Towne przyznawał, że książka McWilliamsa odmieniła jego życie: „Nauczyła mnie patrzeć na to miejsce, w którym się urodziłem, i przekonała, aby o nim napisać”. Towne zapożyczył tytuł tekstu i jeden z dialogów od węgierskiego policjanta, który pracował w chińskiej dzielnicy Los Angeles. Pierwotna wersja scenariusza liczyła 180 stron, była opatrzona narracją Gittesa i nie zawierała sceny śmierci Evelyn. Polański skrócił skrypt, usunął narrację i nalegał na tragiczny finał. Towne protestował, wreszcie pokłócił się z reżyserem, który sam dopisał ostatnie sekwencje filmu.
W późniejszych latach Towne pracował nad kolejnymi scenariuszami: napisał m.in. Dwóch Jake’ów (1990) Jacka Nicholsona (kontynuację Chinatown) i cztery filmy z Tomem Cruise’em: Szybkiego jak błyskawica (1990) Tony’ego Scotta, Firmę (1994) Sydneya Pollacka, Mission: Impossible (1996) Briana De Palmy i Mission: Impossible II (2000) Johna Woo. Wyreżyserował też cztery filmy (oczywiście według własnych tekstów): Życiowy rekord (1982), Tequila Sunrise (1988), Przed metą (1998) i Pytając o miłość (2006). W 2013 roku przeszedł na emeryturę. Zmarł 1 lipca w rodzinnym Los Angeles, kilka miesięcy przed 90. urodzinami. „Nikt tak naprawdę nie może stwierdzić, co sprawia, że scenariusz jest efektywny, bo nikt tak naprawdę nie wie, co sprawia, że scenariusz jest efektywny” – stwierdził przed laty Robert Towne. Wydaje się jednak, że akurat on doskonale to wiedział.
Maciej Kaczmarski