NA ZACHODZIE BEZ ZMIAN. Antywojenny manifest nadal boleśnie aktualny
Powieść Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a, wydana w styczniu 1929 roku, była antywojennym manifestem i w momencie publikacji szokowała jawną krytyką wojny, podkreślaniem jej bezsensowności i ukazywaniem strachu i cierpienia żołnierzy, nie zaś ich bohaterstwa. Już w 1930 roku premierę miała znakomita, oscarowa ekranizacja w reżyserii Lewisa Milestone’a, 49 lat później powstał zaś nieco mniej znany i nieco mniej udany remake Delberta Manna. To były jednak produkcje hollywoodzkie, podejmujące próbę przeniesienia prozy Remarque’a i wiarygodnego odtworzenia doświadczeń niemieckich żołnierzy na ekran. Teraz, ponad 90 lat po publikacji powieści, jej ekranizacji podjęli się wreszcie rodacy wielkiego pisarza. I tak oto otrzymujemy Na Zachodzie bez zmian opowiedziane wreszcie słowami niemieckich żołnierzy.
Bohaterem filmu Edwarda Bergera jest Paul Bäumer (Felix Kammerer), osiemnastolatek, który w 1916 roku, w samym środku I wojny światowej, wraz z kilkoma najbliższymi kolegami z liceum zaciąga się do Armii Cesarstwa Niemieckiego. Natchnieni przemówieniem dyrektora szkoły młodzieńcy wyobrażają sobie, że staną się bohaterami i wyzwolicielami Europy i świata. Roztaczane przed Paulem i jego kamratami wizje szybko zostają zweryfikowane – młodzi mężczyźni trafiają na front zachodni, który historycznie trwał w impasie od początku wojny, a kolejne próby zmasowanych ataków z jednej i drugiej strony nie przynosiły większych zmian w układzie frontu, a jedynie ogromne straty w ludziach. Natchnieni żołnierze naprędce utworzonego pułku błyskawicznie zostają odarci ze złudzeń i wyobrażeń o bohaterskich czynach – w wypełnionych błotem i krwią okopach jedynym priorytetem jest odparcie wroga i przeżycie za wszelką cenę. Gdzieś za kulisami tej okropnej wojny trwają dyplomatyczne przepychanki, których wyczekiwanym efektem ma być zakończenie wojny – zabiega o to zwłaszcza Matthias Erzberger (Daniel Brühl), przewodniczący niemieckiej delegacji prowadzącej rozmowy rozejmowe z aliantami. Ilu jednak żołnierzy jeszcze zginie, zanim politycy i dyplomaci uzgodnią wspólne stanowisko?
Bez odpoczynku
Jeżeli znacie wersję Milestone’a z 1930 roku, zauważycie w filmie Edwarda Bergera sporo różnic w stosunku do pierwszej amerykańskiej ekranizacji. W widowiskowej produkcji Netflixa brakuje na przykład istotnej i rozbudowanej zarówno w powieści Remarque’a, jak i w filmie Milestone’a sekwencji chwilowego powrotu Paula z frontu do rodzinnej miejscowości. Będący na tymczasowej przepustce protagonista doznaje wówczas ostatecznego objawienia – ci, którzy nie doświadczą wojny tam, na froncie, nigdy nie zrozumieją jej prawdziwej natury. Edward Berger w swojej wersji Na Zachodzie bez zmian zdecydował się nie „wysyłać” Paula do domu – wszelkie jego refleksje i wnioski wynikają z przeżyć na froncie, wśród towarzyszy broni, w chwilach największej trwogi i poczucia beznadziei. Główny bohater ani żaden z jego towarzyszy nie otrzymują możliwości odpoczynku od koszmaru wojny – trafiając na front, już tam zostają, oddając życie w bezsensownym konflikcie prowadzonym często przez tych, którzy nigdy nie zaznali okrucieństw walki zbrojnej. Wyjątkowo kuriozalnie wypada tu postawa generała Friedrichsa (Devid Striesow), który rozprawia o byciu żołnierzem, zasiadając w pięknych salach i przy suto zastawionych stołach. Mówi o walkach swojego ojca, ale sam ogranicza się do wydawania rozkazów prowadzących niemieckich chłopców na rzeź.
Widowiskowo zrealizowany film Edwarda Bergera, okraszony znakomitymi zdjęciami Jamesa Frienda i porażającą niekiedy muzyką Volkera Bertelmanna, tak naprawdę nie wnosi do interpretacji prozy Remarque’a niczego nowego – ale nie musi. Niejako odświeża antywojenny przekaz wielkiego pisarza i niegdysiejszego żołnierza; przekaz, który w dzisiejszej rzeczywistości wybrzmiewa wyjątkowo głośno. To jednocześnie przygnębiające i przerażające, że Na Zachodzie bez zmian to tekst nadal brutalnie aktualny.
Dawid Myśliwiec