FUTURYSTYCZNE wizje miast w kinie SCIENCE FICTION
Jest ich zadziwiająco wiele w kinie science fiction i to niezależnie od jego fabularnej jakości. Wizerunki statycznych miast zdają się wychodzić nawet niezbyt wprawnym twórcom najlepiej. Często widzowie nieco zachłystują się tymi pocztówkami, a potem przeżywają zawód, bo gdy kamera wnika w te miasta, niewiele zostaje z tego landszaftowego piękna. Miasto w kinie science fiction, jeśli ma być dla historii gatunku pamiętne, nie może być tylko pocztówką. Ma żyć swoim życiem, atrakcyjnym na tyle, że widz zainteresuje się nim niemal na równi z losami głównych bohaterów. Miasto to zaproszenie do poznania cywilizacji, jej piękna lub upadku. Bardzo często opowiada ono bez słów historię filmu, nim jeszcze ktokolwiek wypowie jakieś słowa, często nazbyt górnolotne, przez co cierpi cały gatunek fantastyki naukowej. Zwróćmy na futurystyczne miasta większą uwagę, gdy będziemy oglądać nawet bardzo znane produkcje SF. W tym zestawieniu starałem się jednak bardziej skupić na tytułach mniej znanych, ale także i niesprawiedliwie gorzej ocenianych i/albo zrealizowanych z budżetami na reklamę dalekimi od wielkich, hollywoodzkich blockbusterów.
Los Angeles w „Łowcy androidów” (rok 2019) – miejsce honorowe
Wspominam o tym jedynym w swoim rodzaju mieście tylko ze względu na mój sentyment do tego typu estetycznej prezentacji urbanistyki, która znalazła wielu kontynuatorów w późniejszym kinie science fiction, ale i może nieoczekiwanie w sztuce wizualnej oraz – co ciekawe – w muzyce. Dla zainteresowanych polecam nurt electrowave i okładki albumów muzycznych z tego gatunku. Miasto w Łowcy androidów jest czymś nie tylko futurystycznym, ale i okulocentrycznym. W oku miasta odbija się postęp cywilizacji i jego niszczycielska siła, ale paradoksalnie i zdolność dostrzeżenia jakiegoś głębszego sensu w tych procesach, którą posiadają nieliczni – np. Roy Batty. LA w tej wizji jest w pełni zdominowane przez olbrzymie, iluminowane budynki, neonowe reklamy i wirujące znaki. To charakterystyczne dla estetyki cyberpunkowej, gdzie technologia współistnieje z ciemnymi, deszczowymi ulicami. Przyroda niemal całkowicie wycofała się z tego świata. Wiele roślin i zwierząt wyginęło. W miejskiej przyszłości przedstawionej w Łowcy androidów różne kultury splatają się ze sobą, co tworzy unikalne społeczeństwo. Widać wpływy kultury chińskiej, japońskiej i innych dalekowschodnich. W tamtych czasach w gatunku SF nie było jeszcze widać tak nagminnego wykorzystywania tej multikulturowej stylistyki. Dzisiaj wielokulturowość w wydaniu cyberpunkowym stała się elementem charakterystycznym estetyki miast przyszłości, czasem bez jasnego związku z fabułą. Czyżby zapowiedź zmian etnicznych i kresu dominacji białego człowieka na kontynencie europejskim?
New Port City w „Ghost in the Shell” (rok 2029)
Ta animacja z 1995 roku wydaje się już dzisiaj kompletnie zapomniana, przynajmniej w naszej szerokości geograficznej. Wspominają o niej jedynie widzowie głębiej siedzący w anime. Reżyser Mamoru Oshii zapytany, jakim miastem inspirował się, gdy opracowywał koncepcję New Port City, odpowiedział, że był to Hongkong. Wiadomo jednak, że zgodnie z pomysłem twórcy serii (Masamune Shirow) miasto to leży na terenie Japonii, w północnej części Zatoki Osaka, w nieistniejącej realnie prefekturze Niihama. Miasto posiada charakterystyczne elementy stylu cyberpunk, takie jak wieżowce o oświetleniu neonowym, zatłoczone ulice, zaawansowane pojazdy latające, a także obszary miejskie i fabryczne o różnorodnej stylistyce etnicznej, co stanowi tło dla bardzo złożonej intrygi fabularnej. Warto docenić w filmie świetne oddanie tego klimatu za pomocą rysunków – w New Port City stare łączy się z nowym – na tle hipernowoczesnych drapaczy chmur wciąż stoją niewielkie, stare budynki, a ich monochromatyczność rozświetla od czasu do czasu pochód kolorowych parasolek, bo jak wiadomo, w świecie cyberpunkowym często pada.
Elizjum w „Elizjum” (rok 2154)
Znów ta nierówność pokazana poprzez symbolikę miejsca – ci na górze są bogaci i szczęśliwi, ci na dole powoli umierają z powodu nędzy. Elizjum jest filmem niezbyt wysoko ocenianym, chociaż widać, że to kino z aspiracjami, nieźle zrealizowane, lecz z dość wyświechtanym już pomysłem na główną linię fabularną. Może lepiej było kontynuować wątek z Dystryktu 9? Niemniej na uwagę zasługuje miasto, bo takich projektów nie spotyka się często. Elizjum to olbrzymie, kołowe, unoszące się poza atmosferą miasto kosmiczne, które okrąża Ziemię. Zaprojektowane zostało jako luksusowa oaza dla elity, stąd nawiązanie do starożytnego raju w nazwie. Elizjum oferuje swoim mieszkańcom luksusowe warunki życia, zaawansowaną opiekę zdrowotną, maszyny do odtwarzania organów i inne ekskluzywne udogodnienia. Elizjum jest skontrastowane z Ziemią, gdzie ludzie żyją w przeludnionych, zdegradowanych warunkach. Nierówności społeczne między Elizjum a Ziemią są ogromne, co prowadzi do konfliktów i niezadowolenia w społeczeństwie – co ciekawe – również w tym na górze, gdy ktoś z dołu ośmieli się do nich wedrzeć.
Neo-Tokio w „Akirze” (rok 2019)
W filmie zobaczymy dystopijną wersję Tokio z 2019 roku, utrzymaną w cyberpunkowym klimacie. Twórcy zapewne dobrze zapoznali się z Los Angeles z Łowcy androidów. Fabuła anime skupia się na relacji Tetsuo Shimy i jego wieloletniego przyjaciela Shotaro Kanedy. Miasto pozostaje w tle ich przygód, chociaż bez niego nie miałyby one tego jedynego w swoim rodzaju charakteru, który tak spodobał się widzom na całym świecie. Mimo że znaczna liczba projektów postaci i scenerii została zaadaptowana z oryginalnej mangi liczącej 2182 strony, fabuła filmu znacznie różni się od literackiego pierwowzoru, co okazało się również zaletą, a nie wadą, jak w wielu przypadkach adaptacji. Neo-Tokio położone w Zatoce Tokijskiej na ogromnej, sztucznej wyspie otoczonej dziesiątkami mniejszych sztucznych wysp. Wszystkie są połączone mostami, tunelami itp. Dla przypomnienia Zatoka Tokijska znajduje się w południowym regionie Kantō na Honsiu. Honsiu jest największą główną wyspą Japonii. Neo-Tokio położone jest tuż obok ruin starego Tokio (północny zachód). Widok satelitarny Neo-Tokio pokazuje, że w północno-zachodniej części kontynentu w regionie Kantō znajduje się duży, opuszczony, ciemny obszar. Jednakże na północ, południowy zachód, wschód i południe od Neo-Tokio znajdują się zaludnione obszary miejskie. W 2019 r. liczba mieszkańców wynosiła prawie 21,5 miliona, a całkowita powierzchnia miasta 410 km2. Dla porównania populacja realnego Tokio wynosi dzisiaj około 14 milionów mieszkańców, nie licząc aglomeracji tzw. Wielkiego Tokio, którego populacja sięga 38 milionów osób.
Libria w „Equilibrium” (rok 2072)
Niewątpliwie inspiracją do stworzenia projektu Librii była monumentalna, narodowosocjalistyczna architektura nazistowskich Niemiec. Zresztą film kręcono w Berlinie, co miało duży wpływ na scenografię. Libria jest przedstawiona jako miasto-państwo o futurystycznej architekturze, zbudowanej na podstawie zimnych, minimalistycznych brył bez obecności żadnych niefunkcjonalnych ornamentów. To środowisko ma podkreślać bezduszność społeczeństwa, jego użyteczność, nastawienie na pracę dla ogółu i rozród. Miasto jest więc estetycznym odzwierciedleniem charakteru narzędzia władzy, czyli „prozium”, leku eliminującego uczucia. Libria to państwo radykalnie scentralizowane, oglądające, analizujące i kontrolujące każdą dziedzinę życia człowieka. Państwo, którego celem jest eliminacja wszelkich emocji, bo one są źródłem indywidualizmu i buntu, uznawanych za źródło konfliktów i chaosu. Projekt Librii zapada w pamięci, chociaż widać, że wiele mu brakuje, żeby wyglądał w detalach lepiej, zwłaszcza po latach, kiedy technika cyfrowa zaoferowała kinu science fiction możliwości przenoszenia na ekran dowolnych projektów wyobraźni z jakościowym skutkiem tak dobrze imitującym rzeczywistość, że niekiedy nie można rozpoznać, co jest CGI, a co fizyczną scenografią.
Columbus w „Ready Player One” (rok 2045)
Nie spotkałem dotychczas podobnego projektu slumsów, tyle że futurystycznych, w których mimo wszystko obecna jest zaawansowana technologia wirtualizacji realnego życia. Baraki umieszczone jeden na drugim, tworzące skomplikowaną sieć połączeń, trochę jak system nerwowy, którego komórki jednak żyją w zupełnie innej rzeczywistości. Nazwa miasta Columbus jest nawiązaniem do rzeczywistego miasta Columbus w stanie Ohio, USA. Jest to miejsce pełne kontrastów – biedy i korporacyjnego zbytku. Duża część filmu rozgrywa się jednak w wirtualnej scenerii, której projekt również zasługuje na docenienie. Komisja Filmowa Columbus nalegała, aby twórcy filmowi sfilmowali sceny z prawdziwego świata w środkowym Ohio, ale ostatecznie zdjęcia kręcono w Birmingham w Anglii. Columbus jako realnie istniejące miasto dostało jednak szansę na wykorzystanie nazwy w fabule, co jest również ważną częścią promocji tego ponad 900-tysięcznego miasta, będącego stolicą stanu Ohio. Na dodatek projekt dzielnicy slumsów jest inny niż wszystkie slumsy spotykane w kinie SF do tej pory.
Ember w „Mieście cienia” (rok około 2416)
Wiele razy zastanawiałem się, skąd mieszkańcy Ember mają jedzenie – przecież nie mogliby jeść tylko puszek. Ich zapasu musiałyby być wręcz nieskończone. Nie można żyć tak długo pod ziemią bez konsekwencji biologicznych, a ich w filmie zupełnie nie widać. To jest właśnie element fantasy w tym niezmiernie ciekawym kinie postapokaliptycznym. Ember zostało zaprojektowane jako kompletnie podziemne miasto, ukryte w głębokich tunelach i wykutych w skale przestrzeniach. Mieszkańcy Ember nie znają światła słonecznego ani naturalnych krajobrazów. Miasto zasilane jest gigantycznym generatorem, który dostarcza sztuczne światło. Generator ten utrzymuje miasto przy życiu (magicznie), a jego eksploatacja i konserwacja są kluczowe dla przetrwania Ember. Z biegiem czasu miasto zaczyna borykać się z problemami aprowizacyjnymi i społecznymi. Technologia utrzymania miasta zaczyna się załamywać. Jest to jedno z głównych wyzwań, przed którym staje społeczność Ember. Miasto umiera, bo jest tymczasowym, aczkolwiek niesamowicie klimatycznym projektem urbanistycznym.
Bregna w „Aeon Flux” (rok około 2411)
W 2011 roku śmiercionośny wirus zabił 99% populacji ludzi na Ziemi. Przez następne 400 lat reszta ludności mieszkała w otoczonym murami mieście Bregna, rządzonym przez dynastię Goodchildów. W Bregnie wszystko wydawało się idealne, ale pod powierzchnią coś się działo, jakaś niestałość, zepsucie, dążenie do zmiany. Ludzie znikali bez wyjaśnienia i nigdy więcej się ich nie widziało. Bregna prezentuje surrealistyczne i niezwykłe krajobrazy, w tym gigantyczne konstrukcje architektoniczne, wysokie kolumny i unikalne struktury, które nadają miastu charakterystyczny wygląd, typowy dla monumentalnych pomników stawianych sobie przez totalitarne reżimy. W Bregnie rozwinięta jest zaawansowana biotechnologia. Ludzie są poddawani eksperymentom genetycznym, co prowadzi do powstania różnorodnych form życia, zarówno ludzkich, jak i hybrydowych. Zaawansowana biotechnologia na służbie reżimu jednak okazuje się śmiercionośną bronią zdolną do podtrzymywania skutecznej dominacji elity nad resztą społeczności, ale i źródłem końca rządzącej kasty. Bregna ze względu na ogólny projekt miałaby wielką szansę stać się jednym z ciekawszych miast w kinie SF, gdyby na jego dopracowanie poświęcono więcej czasu i środków finansowych, a tak nawet jego nazwa jest praktycznie nieznana wśród widzów.
Seaheaven w „Truman Show” (retro współczesność)
Jeśli ktoś zajmował się modelarstwem na przełomie lat 80. i 90., to może budował również takie minimiasteczka, w których odgrywał potem sceny z życia swoich ulubionych bohaterów? Miał zapewne jednak jedyne w swoim rodzaju wrażenie sztuczności takiej makiety, która była jej zaletą. Bohater z Truman Show takiej szansy nie dostał. Co sprawia, że Seaheaven jest wyjątkowe, to fakt, że cała rzeczywistość wokół Trumana jest kontrolowana. Ludzie wokół niego to aktorzy, a wszystkie wydarzenia są skrupulatnie zaplanowane i reżyserowane, aby utrzymać go w przekonaniu, że żyje w prawdziwym świecie. Nie dostrzega więc sztuczności, bo żyje z nią od zawsze. Seaheaven zostało zaprojektowane jako idylliczne przedmieście, pełne kolorowych domów, zadbanego trawnika, czystych sklepów i spokojnych ulic. To idealne miejsce do życia, które przypomina amerykańskie miasteczka z lat 50. i 60. W mieście panuje stała, przyjazna pogoda. Nie ma deszczu ani złej aury, co dodaje mieszkańcom poczucie niekończącej się życiowej sielanki. W przeciwieństwie do miast cyberpunkowych Seaheaven to symbol raju, gdzie nie ma rozziewu między zaawansowaną techniką a spauperyzowaną społecznością, stąd nazwa miasteczka. Nie chcielibyście w takim żyć albo chociaż wyjeżdżać do postawionego tam domku letniskowego?
Barbieland w „Barbie” (współczesność)
Barbieland znalazł się w tym zestawieniu ze względu na jego inność i zabawkową kreatywność. Zapewne nikt nie wspomni o tym mieście, myśląc o kinie science fiction, bo ten gatunek często postrzega się jako bardziej techniczny niż mentalny, a przecież Barbie jest satyrą social fiction, eksperymentalną i z zacięciem naukowym opisującą ludzkie style życia oraz reakcje za ich zmiany. Jestem pewny, że część z widzów chciałaby się pobawić niektórymi elementami z Barbielandu. Odwiedzam regularnie działy z zabawkami w sklepach i niekiedy sam miałbym ochotę złożyć sobie takie idealne miasto np. z klocków, gdzie żyje się zawsze szczęśliwie, zawsze stabilnie, a pogoda zawsze dopisuje. Miasto z Barbie inspiruje. Jeden z widzów nawet zastanawiał się, gdzie mogłoby się znajdować w realnym świecie. Atrofizyk Neil deGrasse Tyson po analizie filmu stwierdził: W filmie Barbie, lokalizacja Księżyca umieszcza Barbie World pomiędzy 20 a 40 stopniem szerokości geograficznej na północy Ziemi. Palmy dodatkowo ograniczają szerokość geograficzną do około 20–30 stopni. Słońce i Księżyc wschodziły i zachodziły nad oceanem. Jeśli jest w USA, Barbie World znajduje się gdzieś na Florida Keys. Florida Keys to archipelag składający się z 1700 koralowych wysepek. Wyróżnia się np. luksusowymi willami. Wymarzone miejsce do spokojnego, rajskiego życia.
Zalem w „Alita: Battle Angel” (gdzieś około roku 2500)
Zalem jest miastem-symbolem społecznej nierówności. Minęły setki lat od zakończenia wojny nuklearnej. Planeta Ziemia w większości zamieniła się w skażoną i martwą pustynię. Jedynym miejscem nadającym się do życia było Miasto Złomu. Nad nim unosi się podniebne miasto zwane Zalem, będące jedyną ocalałą po wojnie latającą metropolią. Było ich kiedyś więcej, a społeczeństwo nie było tak radykalnie podzielone na biednych i bogatych. Wystający z podniebnego miasta cylinder przed wybuchem wojny stanowił kosmiczną windę łączącą Zalem z Miastem Złomu. Miasto w chmurach to rodzaj pięknego z zewnątrz pasożyta. Utrzymuje się, pobierając zasoby i żywność z Iron City, a zwraca mu w nagrodę wszelkie swoje śmieci. Porządek na dole utrzymywany jest przez kontrolowane przez Zalem roboty. Pod ich nadzorem działa również Fabryka odpowiadająca za ekonomię Miasta Złomu. Siłę roboczą jednak również trzeba jakoś utrzymać, przynajmniej na minimalnym poziomie. Obie aglomeracje utrzymują wyłącznie stosunki handlowe, a na każdym próbującym dostać się do Zalem wykonywana jest kara śmierci. To właśnie tajemnica, legenda i wyobrażenie lepszego życia pcha ludzi z dołu do Zalem, nawet za cenę ryzyka śmierci.
Odys Korczyński